^DeAndereKrant

De Servische regering heeft het Brits-Australische mijnbouwconcern Rio Tinto eind 2024 opnieuw groen licht gegeven voor het winnen en verwerken van lithium in de vruchtbare Jadarvallei in het westen van het land. In 2022 deed Rio Tinto al testboringen in de vallei. Dat leidde tot massale protesten tot aan de hoofdstad Belgrado aan toe. President Aleksander Vučić besloot daarop de mijnvergunning in te trekken. Vorig jaar juli echter verklaarde het Servische Constitutionele Hof het besluit van de regering ongeldig. Vučić had daarop naar eigen zeggen geen andere keus dan de vergunning weer te verstrekken.

Ratko Ristić, fulltime professor aan de faculteit Bosbouw van de universiteit van Belgrado en lid van de Academie voor Ingenieurswetenschappen in Servië‚ deed samen met een internationaal multidisciplinair team onderzoek naar de ecologische gevolgen van lithiumwinning en publiceerde hierover vorig jaar een alarmerend wetenschappelijk artikel in Nature. Het verwerkingsproces van jadariet — het mineraal waaruit lithium wordt gewonnen — is een technisch complex proces dat verloopt in een aantal stappen om uiteindelijk lithiumhydroxide of lithium­carbonaat te verkrijgen, de twee belangrijkste lithiumverbindingen die onder meer worden gebruikt in de batterijproductie.

Ristić legt uit wat de gevolgen zijn: “Na het pletten en malen van de jadariet­erts volgt de lithiumextractie en voor deze stap wordt zwavelzuur gebruikt. Een van de bevindingen uit een haalbaarheidsstudie van Rio ­Tinto was dat er door het bedrijf dagelijks 1100 ton zwavelzuur gebruikt zal worden. Om dat te verwerken en op te ruimen zouden ze stortplaatsen van minimaal 500 hectare moeten creëren in een gebied met natuurlijke waterbronnen. Waardevol grondwater voor drinkwatervoorziening zal hierdoor vervuild raken. Verder blijkt dat er na de testboringen door Rio Tinto in de exploratiefase giftig mijnwater met hoge concentraties aan boor, lithium en arseen is gelekt. Dit veroorzaakte bodem- en waterverontreiniging in de omliggende landbouwgebieden. Er was sprake van schade aan de oogst en hogere veesterfte. Als de mijn zou worden geopend, zouden al deze giftige wateren verder naar het oppervlak komen, het drinkwater en ook de omliggende grond aanzienlijk vervuilen en een gevaar vormen voor de publieke gezondheid.” Volgens Ristić‚ die als ingenieur betrokken is geweest bij projecten voor overstromings­preventie, kan de watervoorziening voor 2,5 miljoen mensen in gevaar komen.

Naast de milieugevolgen heeft de mijnexploitatie ook verstrekkende sociale en culturele gevolgen. Ristić: “De regering heeft toestemming gegeven voor de verplaatsing van de inwoners van dit gebied, dat zijn 20.000 mensen, voornamelijk boerenfamilies die al generaties lang daar hun bedrijf runnen. Rio Tinto is hun land aan het opkopen om ruimte te maken voor de mijn­activiteiten.” Hij wijst erop dat het voor het eerst zou zijn dat er ergens op de wereld lithium wordt gewonnen in een dichtbevolkt landbouwgebied. Australië‚ Chili en China zijn samen goed voor 88 procent van de wereldwijde lithiumproductie. Lithiumwinning in deze landen leidt tot de verwoesting en vervuiling van enorme natuurgebieden. In Europa is Portugal tot nu toe het enige land waar lithium gewonnen wordt‚ maar daarbij gaat het om ­verwaarloosbare hoeveelheden (380 ton per jaar). Dat is in Servië anders. Rio Tinto zou uiteindelijk 58.000 ton per jaar gaan produceren in de Jadarvallei. Daarmee zou Servië in één klap na Australië (86.000 ton) en vóór Chili (44.000 ton) de op na een na grootste lithium­producent ter wereld worden.

Het is ironisch dat de EU als onderdeel van haar klimaatbeleid (de Green Deal) een van de drijvende krachten achter het niet zo ‘groene’ Servische project is. Servië heeft op 19 juli vorig jaar een samenwerkingsovereenkomst met de EU gesloten voor de toekomstige levering van lithium. De Duitse bondskanselier Olaf Scholz reisde speciaal naar Belgrado om de overeenkomst te ondertekenen. Voor de EU staat er veel op het spel. De Green Deal zet zwaar in op elektrische auto’s en op zonne-­energie, waarvoor eveneens veel batterij­capaciteit nodig is. Op dit moment is Europa geheel afhankelijk van de import van lithium.

Maar er spelen ook geopolitieke motieven. Door de deal met Belgrado hoopt Brussel Servië weg te trekken uit de Russische én Chinese invloedssfeer. Servië‚ dat van oudsher nauwe banden heeft met Rusland‚ is sinds 2012 kandidaat-lid van de EU‚ maar uit een peiling van Demostat uit juni 2023 blijkt dat slechts een derde van de Serviërs lid wil worden van de EU. China is op dit moment de grootste investeerder in Servië. Chinese bedrijven zijn in het land onder meer actief in de mijnbouw‚ metaalbewerking en auto-industrie.

Ook de Verenigde Staten hebben belang bij de lithiumwinning. Een hoge Amerikaanse overheidsfunctionaris‚ Jose W. Fernandez, voorzitter van het Minerals Security Partnership‚ een samenwerkingsband van de EU‚ de VS‚ het VK‚ India‚ Australië en Zuid-Korea op het gebied van mineralen‚ bracht in oktober vorig jaar nog een bezoek aan Vučić om het belang van het project te onderstrepen.

Ristić is er dan ook van overtuigd dat de samenwerking tussen Rio Tinto en de Servische regering ook tussen 2022 en 2024 in het geheim gewoon is doorgegaan. “Voor mij en veel van mijn collega’s is dit een klassieke case study van wijdverbreide systeem­corruptie. Ze hebben hoogstwaarschijnlijk bepaalde deals gemaakt met de EU en met Rio Tinto. Wellicht is het een van de voorwaarden voor onze president Vučić om aan de macht te blijven.”

Ristić stelt dat “vanuit de politiek en de media, die onder controle van de overheid staan, grote druk wordt uitgeoefend op onafhankelijke wetenschappers om niet meer over dit onderwerp te praten. We worden ervan beschuldigd ‘vijanden van de vooruitgang’ te zijn en er wordt niet verwezen naar onze bevindingen.” Toch is de strijd volgens hem nog niet gestreden. “We zijn een grote informele beweging, bestaande uit wetenschappers, journalisten, beroemde publieke figuren, boeren en studenten en we hebben energie om ons te verzetten. Een aantal milieu­organisaties en advocaten zijn onderzoek aan het doen naar milieu- en financiële wetsovertredingen door Rio Tinto tijdens de onderzoeksfase, zoals het uitvoeren van diepe boringen op landbouwgrond, het niet vermelden van het vrijkomen van giftige stoffen daarbij en de niet-gedocumenteerde opruiming ervan.”

Volgens Ristić zijn veel van de projecten binnen de Green Deal schadelijk voor de natuur. “Voor de productie van elektrische auto’s zijn naast ­lithium nog veel meer kritische minerale grondstoffen nodig zoals kobalt, ijzer, nikkel en lood. Het mijnen daarvan leidt tot een grote belasting voor mens en natuur. Er zijn onderdelen van de groene agenda die op een hele geraffineerde manier en op globaal niveau de privileges van de machthebbers beschermen. Ik heb vrienden in Nederland, dat zijn boeren, en die vertellen me dat men ze probeert te overtuigen minder koeien te houden omdat deze het gas methaan produceren, wat gevaarlijk zou zijn voor de wereldwijde klimaatstabiliteit. Het is een heel dom verhaal. Het wordt tijd dat we de klimaatactiviteiten overdenken en evalueren, en ­oplossingen creëren die ten goede komen aan ­iedereen.”

Het onderzoek naar de lithiummijn in Servië: