100 jaar na Steiner: Hoe vrij is de vrijeschool?
Beeld: Illustratie: Leon Baaren aka The Artoonist
“Verwelkom de kinderen in eerbied, onderwijs ze in liefde en stuur ze in vrijheid de wereld in”
Het vrijeschoolonderwijs is geschraagd op het gedachtegoed van Rudolf Steiner (27 februari 1861 – 30 maart 1925), grondlegger van de antroposofie. Honderd jaar geleden stond ‘vrij’ nog voor ‘vrij van overheidsbemoeienis’, maar inmiddels worden de meeste van deze scholen gesubsidieerd. Wat betekent ‘vrij’ in het huidige vrijeschoolonderwijs?
Het vrijeschoolonderwijs is niet meer wat het geweest is, vinden veel ouders en leraren. Het lesprogramma verwatert, de directie weet meer van subsidies dan van de antroposofie, ouders zijn steeds minder betrokken en het is moeilijk leraren te vinden met een gedegen antroposofische opleiding. Deze problemen doen zich zeker voor op veel vrijescholen, blijkt uit interviews met ouders, leraren en bestuursleden. Tegelijkertijd groeit het Nederlandse vrijeschoolonderwijs als kool. De eerste vrijeschool in Nederland werd in 1923 opgericht. Momenteel zijn het er 134 en er komen er steeds meer bij.
“In deze tijd betekent ‘vrij’ dat leraren en besturen ruimte hebben vanuit hun eigen visie invulling te geven aan het vrijeschoolonderwijs”, vertelt Anselma Remmers, docent aan de vrijeschoolleerroute van de openbare school Lek en Linge in Culemborg en bestuurslid van de antroposofische vereniging in Nederland (AviN). “Veel scholen zijn bang om de schoolinspectie op hun dak te krijgen, maar ze snappen niet hoeveel vrijheid er in werkelijkheid nog is. Het is een vorm van gemakzucht om de overheidsprogramma’s te volgen, maar het is niet verplicht. Je kunt het ook anders aanpakken en met een goed onderbouwd alternatief komen. Dat kost misschien meer moeite, maar dat is nou net waar het vrijeschoolonderwijs voor staat: zelf nadenken en je eigen lesmateriaal ontwikkelen.”
Het vrijeschoolonderwijs gaat uit van de antroposofische menskunde: de mens is niet alleen een fysiek, maar ook een geestelijk wezen met eigen gevoelens, gedachten, idealen en karaktereigenschappen. Naast helder denken staat het ontwikkelen van het voelen en het willen centraal, zodat kinderen kunnen uitgroeien tot evenwichtige volwassenen. Op de vrijeschool wordt leren gezien als een kunstzinnig proces waarin authenticiteit en spontaniteit de ruimte krijgen. Leraren gebruiken creatieve methodes om de leerstof op een levendige en inspirerende manier over te brengen. Het jaarritme van de natuur vormt de rode draad van het onderwijs. Door het vieren van jaarfeesten met muziek, verhalen en kunstzinnige uitingen worden kinderen zich bewust van de natuurlijke cyclus van het jaar. Leraren hebben met name de rol om ‘voor te leven’. Voorleven gaat over meer dan het aanleren van vaardigheden, het gaat ook over het ontwikkelen van normen en waarden, over principes en gedrag. Leerlingen leren bewust weerstand te ervaren en manieren te vinden ermee om te gaan. Zo leren ze tijdens houtbewerken dat de nerven in het hout niet altijd doen wat jij wilt. Of dat op het land werken als het koud en nat is, vraagt om doorzettingsvermogen. Het overwinnen van obstakels daagt de leerling uit kritisch na te denken, alternatieven te verzinnen en complexe problemen op te lossen.
Dat klinkt allemaal heel mooi, maar hoe ziet dat eruit in de praktijk? Esther, een vrijeschoolmoeder van een zoon van 12 jaar, vertelt: “Mijn zoon wilde nooit naar school, totdat hij naar de brugklas van de vrijeschool ging. Hij fietst nu met plezier iedere dag 14 kilometer naar school. De sfeer op de vrijeschool sluit aan bij wie hij werkelijk is. Er wordt niet gewerkt met uitsluiting en er is veel saamhorigheid. ’s Ochtends gaan ze eerst naar buiten om te bewegen, er worden vrijwel dagelijks liederen gezongen, de leerlingen worden uitgenodigd tot zelfreflectie en gestimuleerd om out of the box te denken. Er is veel aandacht voor de verbinding tussen hoofd, hart en handen. Ik merk aan mijn zoon dat hij de waarde van materie steeds meer gaat begrijpen. Hij schrijft met een vulpen en leert zuinig te zijn op zijn spullen. Voor ons is de vrijeschool een verademing.”
Renate Bolly, moeder van twee vrijeschoolkinderen, koos heel intuïtief voor de vrijeschool. “Ik ging naar een open dag op de vrijeschool in Leeuwarden en het viel me op dat de kinderen daar heel anders uit hun ogen keken. Ze straalden iets puurs uit, iets eigens. Ze kwamen ook meteen aanrennen toen we binnen kwamen lopen. Dat raakte me zo dat ik meteen wist: dit wil ik voor mijn kinderen. Daarna ben ik me uitgebreid gaan verdiepen in de antroposofie. Dat leek me vanzelfsprekend, maar ik heb gemerkt dat veel ouders dat niet doen. Ze doen hun kind op de vrijeschool omdat ze iets gehoord hebben over wollen popjes, houten speelgoed, buiten spelen en de seizoensvieringen, maar het vrijeschoolonderwijs is zoveel meer dan dat. Als ouder heb je, als je wilt, veel inbreng op de school van je kind. De ouderparticipatie maakt onlosmakelijk deel uit van het antroposofisch onderwijs, maar veel ouders hebben geen interesse of tijd om zich met het onderwijs van hun kinderen te bemoeien. Dat is jammer, vind ik, want daarmee missen ze een heleboel moois.”
Er zijn nog steeds vrijescholen die 100 procent staatsvrij zijn, waaronder de Werfklas in Culemborg. Sommige ouders zijn zo enthousiast over die school dat ze er speciaal voor naar Culemborg verhuisd zijn. “Ja, de Werfklas is echt een vrijplaats”, beaamt Remmers. “Staatsvrije vrijescholen kunnen hun beleid helemaal zelf bepalen, maar omdat ze geen subsidie krijgen, zijn ze wel duur. Dat bedrag brengt niet iedereen op. In die zin zijn de gesubsidieerde vrijescholen een groot goed. Ik werk zelf op een vrijeschool die deel uitmaakt van een grote openbare school. Daar zijn er momenteel zo’n vijftien van in Nederland. Mij spreekt dat aan, omdat het me uitdaagt om fris te blijven en zonder gebruik van jargon de dialoog aan te gaan met leraren die misschien in eerste instantie niets weten van het vrijeschoolonderwijs. Je kunt altijd van elkaar leren en je moet ook niet bang zijn voor verandering. Niet alles hoeft altijd bij het oude te blijven.”
Noël Sannen is moeder van zes kinderen en oprichtster van twee onafhankelijke vrijescholen, het Kleurenbos in Oss en de Woudloper in Assen. “Voor mij is dit de enige manier”, zegt ze. “Het antroposofisch onderwijs gaat uit van de natuurlijke ontwikkeling van het kind, die verloopt in fasen. We leven als leraar voor en nodigen de leerling uit zo veel mogelijk zelf te doen: knutselen, brood kneden, groente snijden, tekenen, schilderen, leren, lezen, schrijven, muziek maken en verder alles wat de ontwikkeling van het kind op natuurlijke wijze stimuleert. In die visie horen bijvoorbeeld de overheidsprogramma’s Lentekriebels en Nieuwsbegrip (zie kader) absoluut niet thuis, noch de bizarre overheidsmaatregelen in coronatijd.”
Sommige ouders berichten over een coronabeleid op vrijescholen in ’20-’22 dat zich volledig voegde naar de overheidsmaatregelen. Op één vrijeschool kregen kinderen zelfs een diploma mee naar huis na hun prikje, alsof het iets was om trots op te zijn. De directie van een andere school beweerde dat Steiner nooit gezegd had dat vaccinaties schadelijk waren, terwijl Steiner in zijn tijd al had voorspeld dat er een vaccin zou komen dat het bewustzijn zou vernietigen. Op weer een andere school stapten twee leerkrachten op, omdat ze onder druk gezet werden de maatregelen door te voeren.
“De verwarring en polarisatie was in die tijd ook in het vrijeschoolonderwijs duidelijk zichtbaar”, zegt Remmers. “Dat kan ook niet anders. Het gedachtegoed van Steiner moet steeds opnieuw getoetst worden aan de actualiteit en elk individu gaat daar anders mee om. Steiner was een visionair. Hij voorzag dat het onderwijs steeds mechanistischer zou worden. Het huidige dilemma in het vrijeschoolonderwijs is dat we zowel trouw willen blijven aan waar we voor staan, als actief deel willen uitmaken van de maatschappij. En ja, dan is het soms nodig compromissen te sluiten en soms juist onverbiddelijk te zijn.”
“Op de Woudloper werd niet getest en zeker niet geprikt”, vertelt Noël Sannen. “In coronatijd heb ik meerdere vrijeschoolkinderen opgevangen die door de lockdowns en maatregelen anders niet naar school hadden gekund. De antroposofische beweging ondervindt veel tegenwerking, maar misschien is dat juist omdat ze zoveel licht in zich draagt. We moeten trouw blijven aan waar we voor staan en niet bang zijn onze stem laten horen, juist in deze tijd.”
Wat je alleen leest in De Andere Krant
Dossiers
