Alleen Defensie mag nog knallen
Bert Weteringe | Datum: 20 december 2025
Uitbreiding krijgsmacht leidt tot massale geluidshinder
Ontploffende granaten, gierende straaljagers en oorverdovend lawaai van laag overvliegende helikopters: ten minste 485.000 Nederlanders worden nu al blootgesteld aan geluidshinder door militaire activiteiten in ons land. Daarmee bezorgt Defensie bij meer mensen geluidsoverlast dan Schiphol, waar 160.000 omwonenden geluidshinder ervaren. Door de geplande uitbreiding van de krijgsmacht met onder meer een nieuwe vliegbasis en extra oefenterreinen, zal het aantal Nederlanders dat wordt blootgesteld aan militaire geluidshinder oplopen tot ten minste een miljoen in 2040. Dat blijkt uit eigen berekeningen van De Andere Krant op basis van openbare gegevens. Onze indicatieve schatting wordt onderschreven door de Nederlandse Stichting Geluidshinder — die stelt dat het lawaai van militaire oefeningen en transport niet alleen nadelig is voor de volksgezondheid, maar ook veel dierenleed veroorzaakt en de fauna in natuurgebieden schaadt.
Het ministerie van Defensie heeft op 24 november in het kader van het Nationaal Programma Ruimte voor Defensie (NPRD) definitief 56 locaties aangewezen die nodig worden geacht voor uitbreiding van de activiteiten van de krijgsmacht. Het gaat onder meer om een F-35 basis bij Lelystad, acht nieuwe laagvlieggebieden voor helikopters, zeventien extra helikopterlandingsplaatsen en tien extra schietterreinen. De verwachting is dat het kabinet — dat in mei al in grote lijnen de voorkeur voor dezelfde locaties uitsprak — hier nog deze maand definitief groen licht voor zal geven. De plannen van Defensie om de activiteiten uit te breiden omvatten verder onder meer een intensivering van het aantal vluchten met F-35 gevechtsvliegtuigen, helikoptervluchten en schietoefeningen met zware explosieven, zowel op bestaande als nieuwe locaties. Defensie wil volgend jaar met de uitvoering van de plannen beginnen die in 2040 gerealiseerd moeten zijn.
Hoewel de uitbreidingen gepaard zullen gaan met toenemende geluidsoverlast voor omwonenden, zijn hier geen algemene cijfers over bekend. Daarom besloot De Andere Krant zelf de huidige en toekomstige overlast te berekenen op basis van openbare gegevens zoals CBS-cijfers over provinciale bevolkingsdichtheden (2024) en data van het Nationaal Programma Ruimte voor Defensie (zie kader). Volgens onze berekeningen worden nu al 485.000 Nederlanders blootgesteld aan geluidshinder door militaire vliegbases, laagvliegende helikopters en schiet-, spring- en oefenterreinen. Dat wil zeggen dat zij periodiek worden blootgesteld aan geluidsniveaus die tot klachten kunnen leiden. Daarmee heeft de krijgsmacht Schiphol — 160.000 omwonenden van de luchthaven ondervinden geluidshinder — al ingehaald als grootste herriemaker.
Een nieuwsuitzending van Omroep Gelderland in april 2024 geeft een idee van de overlast die door de krijgsmacht wordt veroorzaakt. In de uitzending werd bekendgemaakt dat er in een periode van vijf jaar ruim 1.200 klachten binnen waren gekomen bij de Luchtmacht vanwege geluidoverlast door laagvliegende helikopters. “Het zijn mensen die niet kunnen slapen door een overkomende helikopter, zich zorgen maken over hun gezondheid of gewoonweg het geluid irritant vinden”, aldus de omroep.
De huidige overlast van Defensie zal met elke uitbreiding van militaire locaties en het intensiveren van militaire activiteiten verder toenemen. Als over veertien jaar alle uitbreidingen van Defensie zijn gerealiseerd, zullen volgens onze berekeningen ten minste een miljoen inwoners aan geluidshinder worden blootgesteld.
Onze schattingen worden onderschreven door Erik Roelofsen, expert op het gebied van milieu en geluid. Hij is directeur van n4o, een adviesbureau voor ruimtelijke ordening, milieu en geluid en directeur bij de Nederlandse Stichting Geluidshinder (NSG). Roelofsen publiceerde in juli in opdracht van de Federatie Natuur & Milieu Gelderland het rapport ‘Beoordeling geluid in relatie tot mens en dier vanwege de plannen Ruimte voor Defensie’. Dit rapport geeft als aanbeveling dat het voorzorgsprincipe moet worden toegepast: doe eerst onderzoek naar de effecten, voordat activiteiten mogen worden uitgebreid. “Er is bij het aanwijzen van nieuwe locaties voor Defensie helemaal niet gekeken naar de gezondheidseffecten van het lawaai op de mens en ook niet naar de effecten op dieren”, zegt Roelofsen. Hij legt uit dat de activiteiten van de krijgsmacht zowel piekgeluiden als laagfrequente geluiden veroorzaken. Laagfrequent geluid — denk aan de roterende bladen van een helikopter — wordt doorgaans omschreven als brommen, dreunen, zoemen of een pulserend geluid en wordt vaak niet alleen met het oor waargenomen, maar ook met het lichaam. Bij langdurige blootstelling aan laagfrequente geluiden kunnen psychische klachten, zoals angstgevoelens en depressie ontstaan. Directe effecten van piekgeluiden — explosies, laag overvliegende straaljagers — op mensen betreffen gehoorschade, slaapverstoring en schrikreacties die leiden tot stress. Bij langdurige blootstelling kan ook chronische stress ontstaan, verminderde concentratie en leerprestaties en een gevoel van onbehagen, boosheid en afkeer.
“De bestaande kennis benadrukt de noodzaak om piekgeluiden, laagfrequente geluiden en cumulatieve effecten zoveel mogelijk te beperken om de gezondheid te beschermen van mens en dier”, zo valt te lezen in het rapport van Roelofsen.
Hij wijst erop dat niet alleen mensen, maar ook dieren veel hinder ondervinden van luidruchtige, militaire activiteiten. Zo leidt het geluid van laagvliegende helikopters tot een schrikreactie bij dieren. Uit informatie van de Luchtmacht die in 2024 werd vrijgegeven, bleek dat hierdoor onder meer al biggen verdrukt waren in een stal, een paard dusdanig gewond raakte dat het moest worden afgemaakt en een kalf van een koe doodgeboren werd. Roelofsen, die zelf in een laagvlieggebied op de Veluwe woont: “Ik kijk uit over een weiland waar wilde paarden lopen en zie hoe die op hol slaan. Als de luchtmacht gaat intensiveren, voorzie ik grote problemen voor de toekomst”.
Bij dieren kunnen de piekgeluiden volgens Roelofsen leiden tot angst en stress, gedragsveranderingen, fysieke schade en wijziging in populatie door verminderde voortplanting, hogere sterfte, verlaten van leefgebied en fragmentatie van habitats. Laagfrequent geluid leidt bovendien tot verstoring van de communicatie van dieren, stelt hij. Oefenterreinen van Defensie kunnen soms ook juist een toevluchtsoord zijn door lange perioden van rust en beperkte menselijke toegang, maar de ecoloog Friso van der Zee van de Universiteit Wageningen waarschuwde in mei in het vakblad De Levende Natuur dat deze balans door intensivering van gebruik door meer helikoptervluchten, explosieven en nieuwe landingsbanen verstoord raakt. Soorten die nu profiteren, zoals vlinders en sprinkhanen, kunnen verdwijnen als de dynamiek omslaat in permanente verstoring.
Ondertussen gedraagt Defensie zich alsof ze boven de wet staat als het gaat om vergunningen voor de huidige activiteiten. Zo blijkt uit gegevens van de Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT), toezichthouder van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat, dat Defensie meer dan tien jaar zonder de juiste vergunning schietoefeningen hield op het Artillerie Schietkamp (ASK) op de Veluwe, het enige schietterrein in Nederland waar met mortieren en pantserhouwitsers wordt geschoten. Defensie was daar sinds 2014 van op de hoogte, maar diende pas in 2021 een nieuwe vergunningaanvraag in. Deze werd in eerste instantie afgewezen wegens het ontbreken van een deugdelijk geluidsrapport. Pas begin 2025 publiceerde ILT een ontwerpbeschikking voor een omgevingsvergunning. Bij de inspectie, de provincie Gelderland en de omliggende gemeenten kwamen klachten binnen die varieerden van geluidsoverlast tot gezondheidsklachten. Uit een TNO-rapport dat in juli 2024 werd gepubliceerd, blijkt dat bij 1.702 adressen in de omgeving de ‘voorkeursgrenswaarde’ van gemiddeld 50 decibel (het geluidsniveau van een rustige woonwijk — red.) per etmaal werd overschreden. Intussen ging het schieten al die jaren gewoon door — zonder vergunning.
Klachten over geluidsoverlast door defensie-activiteiten kunnen met een online formulier worden gemeld bij de ILT. Voor militair lawaai gelden echter geen wettelijke normen omdat Defensie onder speciale regelgeving valt vanwege nationale veiligheid. Daardoor is er vaak geen formele overtreding en kan ILT niet ingrijpen, ook al ervaren omwonenden ernstige hinder. Klachten over geluid worden meestal doorgestuurd naar Defensie zelf of naar de Commissie Overleg en Voorlichting Milieu (COVM), die vooral registreert en informeert, maar geen handhavingsbevoegdheid heeft. De ILT heeft begin 2025 een brief gestuurd naar de Tweede Kamer waarin zij waarschuwt dat Defensie structureel geluids- en milieuvergunningen overtreedt en dat uitbreidingen onder de huidige wetgeving niet haalbaar zijn. Hier is nog niets mee gedaan.
De krijgsmacht krijgt waarschijnlijk alleen maar nog meer ruimte om onzorgvuldig om te springen met de belangen van burgers, dieren en milieu. Het kabinet is op 12 december 2025 namelijk akkoord gegaan met het voorstel voor de Wet op de defensiegereedheid, die eerder dit jaar werd ingediend door het ministerie van Defensie. Defensie krijgt onder deze nieuwe wet een reeks ontheffingen en vrijstellingen van andere wetgeving, waaronder de Omgevingswet, de Wet luchtvaart en de Europese Vogel- en Habitatrichtlijnen. Bovendien kan de minister van Defensie beslissen voor welke locaties en situaties dergelijke ontheffingen en vrijstellingen gelden, zonder rekening te houden met andere belangen. Tegelijkertijd beperkt de nieuwe wet inspraak en rechtsbescherming; inspraakprocedures vervallen en bezwaar maken tegen besluiten is niet mogelijk. Het wetsvoorstel ligt nu voor advies bij de Raad van State. Daarna moeten de Tweede en Eerste Kamer het wetsvoorstel behandelen.
Terwijl Defensie volgend jaar wil starten met de uitvoering van het Nationaal Programma Ruimte voor Defensie, is voor acht locaties waar Defensie in de toekomst activiteiten wil ontplooien nog wel extra onderzoek nodig. Zo moet voor legerplaats de Harskamp in de provincie Gelderland gekeken worden naar het gebruik van helikopters en is geluid nog een punt van aandacht op de vliegbases van Woensdrecht en Gilze-Rijen (Noord-Brabant). De Wet op de defensiegereedheid moet uiteindelijk alle uitbreidingen wettelijk mogelijk gaan maken. Roelofsen vindt dat bedenkelijk: “Wij kunnen er van alles tegenin brengen, maar met die wet kunnen ze alles opzijschuiven.”
Onze cijfers tonen het aantal mensen aan dat wordt blootgesteld aan geluidshinder binnen geluidszones rondom militaire locaties zoals vliegbases, schietterreinen en laagvlieggebieden. Daarbij zijn we uitgegaan van richtlijnen voor geluidsblootstelling en hinder van WHO en RIVM. Bij de berekeningen is geen rekening gehouden met trillingen die worden veroorzaakt door zware explosies of artillerievuur en die tot tientallen kilometers afstand van de bron voor veel overlast zorgen. Wij hebben gebruikgemaakt van openbare bronnen zoals het CBS/Compendium voor de Leefomgeving voor provinciale bevolkingsdichtheden (2024), het Nationaal Programma Ruimte voor Defensie (NPRD) en bijbehorende planMER-documenten voor uitbreidingsplannen (laagvlieggebieden, helikopterlandingsplaatsen, F 35 Lelystad, schietterreinen). De berekening geeft de ondergrens weer van het aantal mensen dat blootgesteld is of zal worden aan geluidshinder, vanwege onzekerheden in gebiedsgrootte en ligging.
Monique Falk, woonachtig in Olst op een hemelsbrede afstand van zeventien kilometer van Artillerie Schietkamp ’t Harde, verklaart tegenover De Andere Krant dat zij enkele keren per maand, een paar dagen aaneengesloten, hinder ervaart van de explosies op het schietterrein en daar ook melding van doet bij de Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT): “De ramen trillen in de sponningen en de trillingen werken door in mijn lijf. Ik ervaar druk in mijn hoofd, een onrustig gevoel in mijn lijf en het leidt tot hoofdpijn. Daarnaast zorgt het voor stress en irritatie. Veel mensen in mijn omgeving weten niet eens dat de dreunen afkomstig zijn van het schietterrein. Ze staan er niet bij stil dat die trillingen zo ver reiken”.
De geluidshinder in de wijde omgeving van vliegbasis Leeuwarden is sterk toegenomen sinds daar in het najaar van 2019 F-35 jachtvliegtuigen in gebruik zijn genomen. Het aantal geluidspieken van 110-115 decibel (bij concerten en festivals is een geluidsniveau tot 103 decibel toegestaan) nam tussen 2020 en 2021 met 100 procent toe en van 2021 tot 2022 nog eens met 88 procent, zo bleek uit meetcijfers van het permanent geluidsnetwerk om de vliegbasis heen.
Wat je alleen leest in De Andere Krant
Dossiers
