“Als Europa een toekomst wil hebben, moet het zijn eigen cultuur hervinden”

Wat zijn je indrukken van Rusland? Kun je als Europese democraat in gesprek gaan met een samenleving die niet per se ­democratisch is?
Mijn indrukken zijn tot nu toe zonder uitzondering positief. Ik ben nu voor de derde keer in Rusland. Als je naar Moskou en Sint-Petersburg kijkt, dan zien die steden eruit als elke andere Europese hoofdstad — Wenen, Parijs of Berlijn, soms zelfs schoner. Alles werkt: treinen en bussen zijn op tijd. Ik ben met de trein van Moskou naar Sint-Petersburg gereisd, en die was tot op de minuut stipt op tijd, dat maak ik in Duitsland niet mee. Er zijn leuke cafés, jazzclubs, concerten, prachtige musea. De Russinnen en Russen komen op mij heel ontspannen over. Ze zijn vriendelijk, behulpzaam, geïnteresseerd. Gisteren zat ik in een café en ik werd aangesproken door drie jonge vrouwen van de tafel naast me. Ze waren heel nieuwsgierig en wilden van alles weten, bijvoorbeeld of het beter is in het Westen. Ik zou niet zeggen dat Rusland een smetteloze democratie is. Maar dat is het Westen ook niet. Beide maatschappijen worstelen met hun vrijheidsbegrip, met hun eigen narratief. Ik denk dat enige openheid zou kunnen helpen — simpelweg erkennen dat de ander misschien ook een beetje gelijk heeft.

Zou je jezelf als pro-Russisch omschrijven?
Nee, ik ben ‘pro-vrede’. Ik ben een Europeaan die vindt dat zowel Oekraïne als Rusland tot de Europese familie behoren. En dat er een deel van Rusland is dat onmiskenbaar cultureel bij Europa hoort. In die zin ben ik een Europeaan die een veiligheids- en vredesorde met Rusland nastreeft. Dat heeft niets met ‘pro-Russisch’ te maken.

Is er nog hoop voor Europa?
Europa, ontstaan uit Jeruzalem, Athene en Rome — de drie bronnen van de ­Europese cultuur — heeft een geschiedenis van ongeveer 2500 jaar. De afgelopen 500 jaar waren er kolonialisme, imperialisme en uitbuiting, dat mag niet worden genegeerd. Maar er was ook de renaissance, de gotiek, de romantiek. Europa heeft ook veel schoonheid voortgebracht, denk aan de muziek. De Europese ­toonladder heeft de wereldmuziek beïnvloed. In Europa werden klokken uitgevonden, het bankwezen, de marktplaats. Er was de verklaring van de mensenrechten, de Franse Revolutie, de arbeidersbeweging. Ook het socialisme is een Europese uitvinding — feitelijk de seculiere variant van het christendom, dat immers ook het idee uitdraagt dat alle mensen gelijkwaardig zijn. Daaruit kwam in 1789: “Alle mensen worden vrij en gelijk in waardigheid en rechten geboren”.

Dat alles moeten we blijven vertellen, want beschavingen kunnen verdwijnen. In de vroege moderniteit beleefde Europa een apotheose van humanisme en Verlichting. Maar dat kunnen we ook weer verliezen — als we het niet meer vertellen en vergeten wie we zijn.

Waaruit komt de hoop? Europa gaat het momenteel echt slecht. Europa is volledig ‘veratlantiseerd’ en liberaal geworden — op een verkeerde manier. Er is nauwelijks nog een gevoel van gemeenschap. En dat ondermijnt de democratie, net als een gebrek aan gedeelde geschiedenis. Alle zinvolle politieke formaties die ooit draaiden om gelijkheid — het christendom én het socialisme — zijn ideologisch weggevallen. Ze hebben geen weerklank meer. Europa is het contact met zijn culturele traditie kwijt: met wat het ooit was, zijn eigen verhaal, zijn sociale gedachtegoed, zijn idee van politieke gemeenschap, van republiek. Daardoor is Europa momenteel niet in staat een toekomstbeeld te ontwikkelen. Het heeft alleen nog een Amerikaanse interpretatie van zijn eigen cultuur. Het voelt zich onderdeel van ‘het Westen’ — maar dat is een kunstmatig begrip zonder culturele diepgang. Wij zijn geen Hollywood. Wij zijn Chabrol, ­Pasolini of Tarkovski. Als Europa toekomst wil hebben, dan moet het beginnen bij de cultuur. Het moet zijn eigen cultuur hervinden. Dit Europa — een Europa voorbij de EU — moet postatlantisch zijn. We staan voor een generatietaak. En die taak is: het Europese verhaal opnieuw vertellen, Europa losmaken uit de greep van de VS en streven naar een soeverein en geëmancipeerd Europa. We moeten begrijpen dat Europa een andere sociale, culturele en economische orde kent dan de VS. Zowel christendom als socialisme zijn — met of zonder God — vormen van gemeenschap. Geen individualistische, liberale modellen van uit elkaar vallende, geatomiseerde samenlevingen met feitelijk oligarchische of libertaire structuren. Europa is structureel niet oligarchisch. Europa kent Franciscus van Assisi of Assepoester, maar geen verhaal van Rockefeller of dat iedereen miljonair kan worden. Dat zijn andere verhalen.

Als we onze verhalen terugvinden, dan hebben we wellicht de mogelijkheid onze culturele schat op te graven, af te stoffen en door te geven aan de volgende generatie. Dan zou Europa in een multipolaire wereld een rol kunnen spelen: als continent dat geleerd heeft dat er een machts­evenwicht en diplomatie moet zijn. Europa heeft zó veel oorlogen gekend, dat het dat simpelweg weet.

Als Europa dat niet lukt, dan zal het als politieke entiteit ten onder gaan. Er zijn veel redenen waarom het niet zou kunnen lukken. Er is veel migratie,  wat het moeilijk maakt een gezamenlijke culturele identiteit terug te vinden. Europa vergrijst sterk. Het heeft geen grondstoffen, en geen technologische innovatie die de volgende productiegolf kan dragen. Op het gebied van AI worden we voorbijgestreefd door China en de VS. Zelfs goede universiteiten ontbreken in Europa. Maar het belangrijkste is dat Europa zich cultureel hervindt. Alleen wie een anker in zijn geschiedenis heeft, kan de toekomst vormgeven. Zoals Hölderlin schreef: “Waar gevaar is, groeit ook het ­reddende”. Alleen geloof ik wel dat we behoorlijk moeten opschieten.

ulrike-guerot.de