Chat control: Brussel aast op controle over alle digitale communicatie
Ido Dijkstra | Datum: 13 oktober 2025
Illustratie: Leon Baaren aka The Artoonist
Wetsvoorstel Europese Commissie stuit op enorme weerstand
Let op: Omdat de stemming plots uitgesteld is hebben wij dit artikel op een aantal punten aangepast t.o.v. hoe het in de krant van 11 oktober is verschenen.
De privacy van alle inwoners van de Europese Unie staat op het spel. De EU heeft een wet voorbereid die overheden het recht geeft alle online communicatie van burgers te monitoren. “Het zou het definitieve einde van de privacy en democratie betekenen”, zegt oud-Europarlementariër Rob Roos. De weerstand is echter groot: de Europese ministers van Justitie zouden op 14 oktober over de wet stemmen, maar de stemming werd uitgesteld omdat er te weinig steun voor was.
De Europese Commissie presenteerde in mei 2022 een wetsvoorstel om alle digitale communicatie te laten scannen op ‘child sexual abuse material’ (CSAM), oftewel kindermisbruikmateriaal. Hoewel iedereen achter het doel om kindermisbruik aan te pakken staat, leidde de voorgestelde regelgeving tot massale kritiek. “De voorgestelde verordening zou een mondiaal precedent scheppen voor het filteren van internet, controleren wie er toegang toe heeft, en het wegnemen van een aantal van de weinige tools die mensen daarvoor beschikbaar hebben om hun recht op een privéleven in de digitale ruimte te beschermen”, schreven 450 wetenschappers, onder wie ruim 70 uit Nederland, in een open brief aan de Commissie op 4 juli 2023.
Daarna werd het stil. Het leek alsof het voorstel in de ijskast was beland, maar in de zomer van dit jaar werd duidelijk dat de Europese Commissie had gebroed op een nieuw plan. Onder leiding van Denemarken, huidig voorzitter van de EU, werd de wet op ‘chat control’, zoals het in de volksmond is gaan heten, opnieuw ingediend, met enkele herzieningen. In plaats van op alle communicatie, richt het ‘compromisvoorstel’ dat, op 14 oktober in stemming zou worden gebracht, zich voorlopig alleen op beelden en URL’s (links). Tekst- en audioberichten zijn vooralsnog uitgesloten, al kunnen die later alsnog worden toegevoegd, blijkt uit de concepten. De Deense minister van Justitie Peter Hummelgaard verklaarde waarom zijn land zich alsnog zo sterk heeft gemaakt voor de omstreden regelgeving. “De schaal waarop kindermisbruikmateriaal wordt verspreid is onacceptabel en wij hebben de verantwoordelijkheid om onze kinderen te beschermen.”
Indien het herziene voorstel wordt aangenomen, betekent dat in de nabije toekomst alle communicatie-apparaten die via internet werken – zoals smartphones, laptops en tablets – van zo’n 450 miljoen Europeanen voorzien moeten worden van zogenoemde client-side scanning-software: technologie die data op het apparaat van de gebruiker analyseert nog vóórdat ze versleuteld worden verzonden. De Europese Commissie beweert dat daarmee de end-to-end-encryptie, de versleuteling waarmee communicatiediensten als Whatsapp, Signal en Telegram ervoor zorgen dat alleen de zender en de ontvanger het bericht kunnen bekijken, in stand blijft. Dat is een dubieus argument, want overheden krijgen dan al toegang tot de gegevens voordat de encryptie begint. Chat control wordt door critici dan ook vergeleken met het plaatsen van een camera in een woonkamer, om het voor de overheid mogelijk te maken te zien wat mensen uitspoken.
Nadat de herziene wet bekend werd, laaide het verzet dan ook opnieuw op. De eerder genoemde wetenschappers spraken zich nogmaals, ditmaal steviger, uit. “Het nieuwe voorstel zal, net als zijn voorgangers, ongekende mogelijkheden creëren voor toezicht, controle en censuur en misbruik door minder democratische regimes.”
Oud-Europarlementariër Rob Roos, van 2019 tot 2024 lid van het Europees Parlement voor FVD en JA21, heeft het proces rond het wetsvoorstel van dichtbij meegemaakt en is altijd fel tegenstander geweest. Hij noemt chat control tegenover De Andere Krant een “krankzinnige wet” en verbaast zich erover dat er niet veel meer ophef is. “Het is ongelooflijk dat dit niet 24 uur per dag in de media besproken wordt, want indien de wet wordt aangenomen, zou dit het definitieve einde van de privacy en de democratie in Europa betekenen.” Hij kan de gelatenheid onder mensen alleen maar verklaren door de beperkte en lauwe media-aandacht. “Velen halen daardoor hun schouders op en zeggen: ik heb toch niks te verbergen. Tegen die gek zeg ik altijd: waarom ga je dan niet met je pincode op je voorhoofd rondlopen?”
Roos wijst net als privacy-experts op het gevaar van ‘function creep’, het fenomeen dat de technologie voor steeds meer doeleinden zal worden gebruikt. “We kregen een covid-pas voor vliegvelden om te voorkomen dat het virus zich over de landsgrenzen zou verspreiden, maar een maand later hadden we het ook nodig om een restaurant en de sportschool in te komen. We krijgen een central bank digital currency om witwassen te voorkomen, maar critici voorspellen nu al dat we binnen no-time de controle over ons geld kwijt zijn. We krijgen een digitaal id om illegalen buiten te houden, maar in het Verenigd Koninkrijk kom je straks al niet meer aan het werk zonder. En nu willen ze alle digitale communicatie, ook e-mails en informatie in de cloud, monitoren. Het is controle, terwijl tegelijkertijd Ursula von der Leyen weigert haar sms’jes vrij te geven. De democratie staat op zijn kop: de bestuurders controleren het volk, in plaats van andersom. De slapende bevolking van de EU zit straks muurvast in een digitale gevangenis”.
De Nederlandse privacydeskundige Bert Hubert, die van 2003 tot 2006 op de afdeling research en development van de AIVD werkte, waarschuwt op zijn website Berthub.eu eveneens voor deze glijdende schaal. “Politici zeggen vaak dat ze alles zullen doen ‘voor de kinderen’, maar dit leidt zelden tot méér middelen voor de zedenpolitie, betere training of verbeterde internationale samenwerking. In plaats daarvan krijgen we een gigantisch surveillancesysteem, gerund door Amerikanen. De geschiedenis leert dat zodra er een surveillance-mogelijkheid bestaat, die al snel voor andere doeleinden wordt gebruikt. Blijkbaar zijn overheden zich hiervan bewust, want hun eigen politie, leger en veiligheidsdiensten zijn uitgezonderd van deze nieuwe wet.”
Dat de wet wordt aangenomen, is geen uitgemaakte zaak, want veel landen hinken op twee gedachten. Demissionair minister van Justitie en Veiligheid Foort van Oosten (VVD) gaf in een brief aan de Tweede Kamer aan dat Nederland tegen gaat stemmen vanwege “de bescherming van de in het geding zijnde fundamentele grondrechten, met name op het gebied van de privacy en het brief- en telecommunicatiegeheim”. België daarentegen is wel voor, tot afgrijzen van onafhankelijk Vlaams parlementslid Maurits Vande Reyde, die de wet “stasi-praktijken in het kwadraat” en “big brother op stereoïden” noemt. Duitsland trok vorige week op het laatste moment zijn steun aan het voorstel in. Daarop besloot EU-voorzitter Denemarken de geplande stemming over de wet uit te stellen. Die is daarmee nog niet van de baan. Het is onduidelijk wat er nu gaat gebeuren.
Wellicht dat sommige landen geschrokken zijn van de weerstand tegen de wet. Zo heeft berichtendienst Signal, dat naar schatting tientallen miljoenen gebruikers heeft in de EU, aangekondigd uit de Europese markt te vertrekken als het voorstel aangenomen wordt. “Wij zijn gealarmeerd door berichten dat Duitsland op de rand staat van een catastrofale ommekeer, waarbij zijn al lang bestaande en principiële beleid wordt teruggedraaid”, verklaarde ceo Meredith Whittaker. “Dit zou het einde kunnen betekenen van het recht op privacy in Europa. Duitsland is lange tijd kampioen geweest op het gebied van privacy, voortbouwend op haar eigen geschiedenis van de verschrikkelijke schade die kan worden bewerkstelligd door massale-surveillance. Om nu te capituleren, in een tijd van grote geopolitieke onzekerheid waar de infrastructuur van de cyberveiligheid van groter belang is dan ooit, zou een onbegrijpelijke strategische blunder zijn en een fundamenteel verraad aan de Europese belofte om van de geschiedenis te leren.”
Ook Telegram lijkt niet van plan om mee te gaan werken aan de wetgeving. De oprichter en eigenaar Pavel Durov, die in Frankrijk wordt beschuldigd van terrorisme en de verspreiding van kinderpornomateriaal, omdat zijn platform daarvoor wordt gebruikt, verklaarde in een recente podcast met Lex Fridman dat hij niet van plan is om te buigen voor de druk vanuit Frankrijk en de EU. Op de vraag of er een scenario was waarbij het denkbaar is dat hij overheden, of het nu de Franse of enige andere overheid is, toegang zal geven tot de particuliere conversaties van zijn gebruikers, zei hij: “Geen enkele. Hoe meer druk ik ervaar, hoe weerbaarder en koppiger ik word”, zei hij. Volgens Durov, die inmiddels naar Dubai is gevlucht, hebben de Fransen hem “vernederd” en hebben ze geprobeerd Telegram te beïnvloeden rond de verkiezingen in Roemenië en Moldavië. “Ze vroegen me om kanalen die kritisch zijn op de EU en het westen te verwijderen.” Hij stelde dat Frankrijk niet alleen is: in de hele EU wordt de vrijheid van meningsuiting bedreigd, maar ook in Rusland, waar een verbod op Telegram dreigt.
Behalve een inbreuk op de privacy, brengt chat control nog meer gevaren met zich mee, waarschuwt European Digital Rights (EDRi), een belangenorganisatie die de digitale rechten van de inwoners van Europa zegt te bewaken. Klokkenluiders en kritische journalisten lopen straks gevaar als de overheid over hun schouders mee kan kijken. “Als deze wet wordt aangenomen, zal het internet veranderen in een ruimte die gevaarlijk is voor ieders privacy, veiligheid en vrije meningsuiting. Ook voor de kinderen die de wetgeving zegt te beschermen. Het zal een gevaarlijk precedent scheppen voor massale surveillance over de hele wereld”, aldus EDRi.
Vanaf komende week rolt de EU een nieuw digitaal Entry/Exit systeem uit voor mensen van buiten de Schengenzone. Zij moeten voortaan uitgebreide biometrische gegevens aanleveren als ze de EU binnen willen komen, inclusief vingerafdrukken. Als ze de EU verlaten, moeten ze zich opnieuw biometrisch identificeren. Wie weigert zijn gegevens af te staan, komt de Schengenzone niet meer in. Volgens de EU is het systeem nodig om de massa-immigratie in betere banen te leiden.
Terwijl de inwoners van de EU worden geconfronteerd met het vooruitzicht van digitale massasurveillance, blijft de voorzitter van de Europese Commissie, Ursula von der Leyen, zich stug verzetten tegen het prijsgeven van haar communicatie. De Duitse hield in coronatijd haar persoonlijke berichten aan Pfizer-directeur Albert Bourla verborgen voor het publiek. Onder andere via sms en telefoon heeft zij een megacontract voor 1,8 miljard doses Pfizer-coronavaccins geregeld. Ondanks diverse verzoeken van journalisten, is het berichtenverkeer hierover nooit naar buiten gekomen. Meer recent kwam aan het licht dat Von der Leyen ook communicatie met de Franse president Emmanuel Macron, begin 2024 verstuurd, over de politiek gevoelige handelsbesprekingen rond het Zuid-Amerikaanse samenwerkingsverband Mercosur heeft achtergehouden. Toen een journalist openheid van zaken vroeg op basis van de EU-transparantiewetgeving, negeerde de Europese Commissie het verzoek eerst meer dan een jaar. Na aandringen beweerde Von der Leyen dat ze de berichten niet kon ophalen, daarbij verwijzend naar de instelling voor verdwijnende berichten van Signal, dat teksten na een ingestelde tijd automatisch verwijdert.
Wat je alleen leest in De Andere Krant
Dossiers
