EU legt AI aan banden
Erick Overveen | Datum: 29 juli 2025
De AI Act van de europese Unie: “De AI-revolutie draait op volle toeren, maar Europa legt zichzelf nu verstrekkende beperkingen op”
In dezelfde week dat ChatGPT in de VS een revolutionaire innovatie lanceerde, de AI-agent, maakte de Europese Unie bekend dat op 2 augustus een wet van kracht wordt die AI in Europa weleens flink aan banden zou kunnen leggen. Volgens Brussel is de wet bedoeld om de risico’s van AI te beheersen en de privacy te beschermen, maar AI-kenners reageren kritisch. Andrew Strait van denktank Ada Lovelace Institute in Londen stelt dat de wet “Europa buitenspel zet in de wereldwijde AI-wedloop”. AI-kenner Bob de Wit noemt de wet “een uitgekiend mechanisme van de EU om haar controle over burgers te behouden”.
ChatGTP lanceerde eerder deze maand een sensationeel nieuw product: de AI-Agent. Een stroomversnelling in de toch al stormachtige ontwikkeling van kunstmatige intelligentie. De ChatGPT-Agent kun je zien als een volledig dienstverlenend bedrijf dat je opdracht kunt geven van A tot Z allerlei dingen te regelen. Denk aan het boeken van een vakantie, met alles wat daarbij komt kijken, inclusief prijsvergelijkingen en reserveringen van hotels en vliegtickets. Of het maken van een PowerPoint-presentatie met alles erop en eraan. Volgens Sam Altman, CEO van OpenAI, het bedrijf achter ChatGPT, is de AI-Agent een flinke stap in de richting van Artificial General Intelligence (AGI), oftewel een AI die op gelijk niveau kan redeneren, leren en plannen als een mens. “Dit is geen chatbot meer,” zei Altman, “maar een assistent die je leven daadwerkelijk organiseert.”
Een revolutie dus, maar: wel eentje waar Europa nog even op zal moeten wachten. ChatGPT biedt zijn Agent namelijk nog niet aan in Europa. Dat heeft alles te maken met de AI Act die binnenkort van kracht wordt in de EU. De functionaliteiten van de AI-Agent worden aangemerkt als ‘hoog risico’, omdat ze te onvoorspelbaar en te autonoom zijn. Daarmee is het de vraag of de ChatGPT-Agent wel zal worden toegelaten in Europa.
De nieuwe AI Act richt zich vooral op risicobeheersing. Hoe groter het risico dat een systeem vormt voor burgers of de samenleving, hoe strenger de eisen. Hoe krachtiger en autonomer het AI-systeem, hoe zwaarder de verplichtingen die het krijgt opgelegd. Om AI-bedrijven de tijd te geven zich aan te passen, kwam Brussel eerder deze maand met een uitgebreide, vrijwillige gedragscode. Bedrijven die zich hieraan binden, beloven transparantie te geven. Ze moeten vastleggen wat hun AI-model doet, hoe het is getraind, welke data zijn gebruikt en welke risico’s het met zich meebrengt. Ontwikkelaars moeten bewijzen dat ze geen auteursrechten schenden en geen verboden websites hebben geplunderd.
Dit zijn op zichzelf begrijpelijke eisen, stelt emeritus hoogleraar strategisch leiderschap Bob de Wit, oprichter van Society 4.0 en veelgevraagd spreker over AI. Het probleem is alleen dat deze wet het echte probleem van AI — namelijk wie controle heeft over de data — niet oplost. Integendeel, zegt hij: “De wet zegt dat ze burgers beschermt, maar in de praktijk beschermt ze vooral de gevestigde orde: big tech en big finance. Zodra de AI Act volgende week ingaat, moet je voldoen aan een berg juridische verplichtingen waar alleen miljardenbedrijven tegen opgewassen zijn. Als burger of kleine ondernemer een AI-bedrijf runnen? Vergeet het maar.” Volgens hem wordt het door de wet “onmogelijk gemaakt als onafhankelijke ontwikkelaar een open AI te bouwen zonder gecensureerde toegang of winstmotieven”.
Andrew Strait, associate director van het Ada Lovelace Institute in Londen, een onafhankelijke denktank die onderzoekt wat AI betekent voor onze samenleving, is het met De Wit eens. “De grootste paradox is dat de AI-wet vooral de grote technologiebedrijven in de kaart speelt,” zegt hij in een Zoom-gesprek met De Andere Krant. “Bedrijven als Google en Microsoft helpen mee de regels op te stellen, ondertekenen vrijwillige gedragscodes en gaan daarna gewoon verder met hun werk. Ze hebben hele juridische teams klaarstaan om aan de eisen te voldoen.”
Voor kleine bedrijven en start-ups ligt dat anders, stelt Strait, die eerder als ethicus werkte bij DeepMind en Google en wordt beschouwd als een invloedrijke stem op dit gebied. “Zij moeten eerst maandenlang investeren in ingewikkelde rapporten, risicoanalyses en toezichtprocedures — nog vóór ze hun AI kunnen lanceren. En als ze dan alsnog in de fout gaan, lopen ze niet alleen het risico dat hun technologie verboden wordt, maar vaak dat hun hele bedrijf omvalt. Dat is niet alleen oneerlijk, het remt ook vernieuwing. Zo krijg je straks een AI-markt met twee snelheden: één voor big tech, en één die nauwelijks van de grond komt.”
De Wit wijst erop dat OpenAI in 2015 werd opgericht door Elon Musk en Sam Altman als non-profitorganisatie, met als missie kunstmatige intelligentie veilig en vrij beschikbaar te maken voor iedereen. Maar onder druk van commerciële belangen, investeerders en politieke invloed is die open missie inmiddels ingeruild voor een winstgedreven bedrijfsmodel. “De antwoorden die je krijgt zijn niet noodzakelijk feitelijk of neutraal,” stelt De Wit, “maar passen binnen het gewenste politieke narratief. Ik heb mijn eigen AI gebouwd, volledig gebaseerd op mijn werk. Maar zelfs dan nog citeert hij uitspraken die ik nooit gedaan heb. Dat komt doordat de AI toch deels put uit publieke bronnen zoals Wikipedia en overheidssites, ondanks dat ik die expliciet vermeden heb.”
Volgens De Wit ligt daar het kernprobleem: “Echte controle over AI krijg je pas als je zelf de data levert en toegang tot bronnen structureel begrenst. Anders ben je nog steeds afhankelijk van andermans filters en kaders.”
De Wit denkt dat de meeste mensen geen idee hebben van de werkelijke kracht en implicaties van AI, inclusief de nieuwe AI Agent van ChatGPT. “De gemiddelde gebruiker denkt dat hij toegang heeft tot AI. Maar dat is een illusie. Wat je gebruikt, is een gecensureerde versie: een model vol filters, blokkades en verborgen beperkingen. Wat je te zien krijgt, wordt bepaald door commerciële belangen, politieke druk en zorgvuldig samengestelde datasets.”
De Wit zet vraagtekens bij de snelheid en vanzelfsprekendheid waarmee deze nieuwe technologie wordt omarmd. “Het is nog maar de vraag of deze AI Agent niet méér problemen gaat veroorzaken dan hij oplost. Mensen denken dat ze met een slimme, neutrale assistent praten — een soort digitale gids die alles weet. Maar wat je ziet en hoort is vooraf geselecteerd. Je denkt dat je toegang hebt tot een open, grenzeloze wereld van kennis, maar in feite kijk je door een sleutelgat: je ziet alleen wat het systeem toelaat. En dat is een gevaarlijke illusie van vrijheid.”
De gevolgen zijn volgens De Wit verstrekkend, vooral in sectoren als onderwijs, zorg en rechtspraak. “Als een arts straks AI gebruikt voor een diagnose, wie bepaalt dan welke medische kennis getoond wordt? En wat wordt juist uitgesloten? Als dat ondoorzichtig blijft, dan is de arts geen professional meer, maar een doorgeefluik van algoritmen.”
Dat probleem, wie uiteindelijk controle heeft over AI en de data in de AI-systemen, wordt door de nieuwe EU wet echter in het geheel niet geadresseerd. Volgens De Wit is dat geen toeval. “De AI Act lijkt ontworpen voor bescherming, maar functioneert in de praktijk als een uitgekiend mechanisme van de Europese Unie om haar controle over burgers te behouden.”
Het gevolg is dat terwijl Europa AI controleert en afremt, de VS de controle uitlevert aan bigtechbedrijven, die op volle kracht doorstomen. Daarmee dreigt Europa met het slechtste van twee werelden te blijven zitten. De Wit noemt het beleid zelfdestructief: “AI wordt de kerninfrastructuur van deze eeuw. Wie het beheerst, stuurt kennis, besluitvorming en publieke opinie. En wij? Wij zetten onszelf buitenspel — vrijwillig.”
De kloof tussen de soepele AI-regels in de VS en de strikte wetgeving in Europa leidt nu al tot ongelijke toegang en technologische achterstand. Neem Veo 3, het nieuwe videomodel van Google DeepMind dat verbluffend realistische AI-video’s genereert op basis van eenvoudige tekstcommando’s. In de VS kunnen filmmakers, developers en kunstenaars er vrij en associatief mee werken — ook met realistische gezichten en personages. In Europa grijpt de regelgeving meteen in zodra het systeem gezichten of namen herkent die verwijzen naar bestaande personen, uit angst voor deepfakes en identiteitsmisbruik.
Juist in de filmindustrie, waar AI-tools de drempel tot visuele storytelling enorm verlagen, leidt dit tot een dramatische achterstand bij content makers en filmproducenten. De Wit: “Het is dramatisch. Hier wordt creativiteit ondergeschikt gemaakt aan de controlezucht van de EU. Met alle gevolgen van dien.”
Toch houdt de EU vast aan haar koers. Tijdens een persbriefing in Brussel op 4 juli benadrukte Thomas Regnier, woordvoerder van de Europese Commissie voor digitale zaken, dat de implementatie van de AI-Act onvermijdelijk doorzet: “Laat ik heel duidelijk zijn: there is no stop the clock, no grace period, no pause”. Regnier legde uit dat deze vastberaden lijn niet alleen juridische verplichting is, maar ook een kwestie van politieke verantwoordelijkheid — Europa moet volgens hem innovatie stimuleren, maar altijd binnen een kader van publieke waarborgen.
“De AI-revolutie draait op volle toeren, maar Europa legt zichzelf nu verstrekkende beperkingen op”, stelt Strait. “We bouwen regels, geen alternatieven. We waarschuwen voor risico’s, maar investeren niet in open source — terwijl dat precies is wat we nodig hebben: AI-systemen waarvan de onderliggende code open en vrij beschikbaar is, zodat iedereen kan zien hoe ze werken, ze kan aanpassen, verbeteren of controleren. Geen gesloten zwarte dozen, maar transparante, democratische technologie.”
Volgens De Wit is dat precies de paradox waar het hier om draait. “Hoe banger machthebbers worden om controle te verliezen, hoe harder ze inzetten op regulering. Maar juist daardoor verliezen ze op dramatische wijze hun technologische voorsprong. Als we daar niets aan veranderen, zullen we niet alleen achterop raken — we zullen irrelevant worden. Want de AI van de toekomst stelt geen vragen aan Brussel. De ontwikkeling ervan verloopt exponentieel. De vraag is dus niet langer óf AI onze samenleving verandert, maar of wij nog mogen meedoen aan die verandering. Of dat wij onze toekomst voorbij zien razen.”
Een AI Agent is een slimme digitale assistent die zelfstandig taken voor je kan uitvoeren. Geef hem één opdracht — zoals: “Boek een reis naar Lissabon, kies een goed hotel, vergelijk de prijzen en mail me de bevestiging” — en hij doet het allemaal automatisch, zonder dat jij elk stapje hoeft uit te leggen.
De AI Agent kan gekoppeld worden aan andere apps, zoals je agenda, e-mail, browser of takenlijst. Hij onthoudt eerdere gesprekken, kan zelfstandig taken uitvoeren en deze spreiden over meerdere dagen. In sommige gevallen kan hij interacties aangaan met online diensten, zoals reserveringssites of e-commerceplatforms.
ChatGPT is overigens niet de eerste die met een AI Agent komt. In februari lanceerde het Chinese techbedrijf Manus AI namelijk al een vergelijkbare autonome agent. Deze Manus-agent bleek slimmer en functioneler dan verwacht. Hij verwierf toegang tot betaalverkeer, navigatiesystemen, agenda’s, en zelfs bankzaken.
Dat leidde tot grote onrust in Washington en Silicon Valley. Hoe kon China, ondanks het Amerikaanse exportverbod van geavanceerde chips, zoals de H100 en A100 van NVIDIA, tóch als eerste een functionerende AI-agent uitbrengen? De reactie volgde snel: in Amerikaanse overheidsgebouwen werd de Manus-tool geblokkeerd, uit angst voor spionage of digitale infiltratie. Defensie-experts waarschuwden dat zulke Agents — als ze toegang krijgen tot netwerken of apparaten — zouden kunnen dienen als geheime databruggen richting Peking.
Ondertussen groeit de bezorgdheid op sociaal, economisch en juridisch vlak. De komst van AI Agenten werpt allerlei vragen op. Wie is er verantwoordelijk als de agent een fout maakt? Wat gebeurt er met je data? Met welke bedrijven werkt de AI Agent samen? Wat zijn de commerciële belangen erachter?
Arbeidsdeskundigen waarschuwen voor massale werkloosheid. Uit onderzoek van MIT en OpenResearch blijkt dat met name administratieve functies, klantenservice, onderwijs, juridische ondersteuning en zelfs programmeerwerk versneld geautomatiseerd zullen gaan worden.
Wat je alleen leest in De Andere Krant
Dossiers
