Biodynamisch veredelaar luidt noodklok: natuurlijke groenten dreigen te verdwijnen

Hybride rassen daarentegen zijn gebaseerd op inteelt. De planten worden met zichzelf bestoven. Hoedjes geeft een voorbeeld. “Je kruist bijvoorbeeld een lange wortel met zichzelf in en herhaalt dat verschillende generaties. Die eigenschap komt dan 100 procent voor in zijn DNA, zodat alle nakomelingen altijd lang zijn. Hetzelfde doe je met een dikke wortel en na een aantal generaties kruis je deze twee met elkaar. Zo heb je een kruising van een vader- en moederlijn waarvan alle nakomelingen identiek zijn: ze zijn allemaal even lang en even dik. Hybride heeft heel weinig karakter, het is eenheidsworst.”

Het voordeel van dit proces is dat de teelt veel beter controleerbaar wordt. Het oogsttijdstip is gelijk, de groente is uniform, wat consumenten zouden prefereren. Hybriderassen zouden bovendien meer groeikracht hebben, een hogere netto-opbrengst geven en beter resistent zijn tegen ziekten, zeggen de voorstanders. Nadelen zijn er ook. De uniformiteit gaat ten koste van de variatie en smaak, vertelt Hoedjes, en maakt de plant soms juist weer gevoeliger voor andere ziektes. Het grootste nadeel: hybriderassen kunnen zichzelf meestal niet meer voortplanten of produceren zaad dat niet kan worden gebruikt voor een volgende oogst. “De komkommer uit de winkel maakt geen mannelijke bloemen meer aan, waardoor hij geen zaden meer maakt”, legt Hoedjes uit. “Ook bij alle koolsoorten zoals broccoli en bloemkool is mannelijke steriliteit ingebracht.” Dat betekent dat de teler het zaad moet inkopen, meestal bij multinationals die kwekersrechten hebben op de rassen. Dat is duur en maakt land- en tuinbouwers afhankelijk.

De landbouw is zo uitgegroeid tot een grote industrie. Veel van de oude, zelfstandige zaadbedrijven zijn inmiddels opgegaan in grote concerns die de markt controleren. Zo werden ­Seminis, voorheen Royal Sluis, en De Ruiter Seeds in 2005 en 2008 voor ruim een miljard en een half miljard verkocht aan Monsanto, de producent van het landbouwgif Roundup (glyfosaat). Veel van de veredeling vindt plaats in laboratoria waar genetische technieken worden gebruikt om de groenten te ‘verbeteren’. Volgens Hoedjes is het hybrideproces bovendien tegennatuurlijk. “Behalve zelfbestuivers, zoals tomaten, geven planten áltijd voorrang aan andermans stuifmeel — ze zoeken elkaar op en dat stuifmeel groeit sneller naar beneden in de stamper en bevrucht de eicel eerder dan het eigen stuifmeel. Met hybride gaan we in tegen de natuur van de plant, maar door die te eten ook tegen die van onszelf.”

De telers die met zaadvast wilden blijven werken, werden weggeconcurreerd — concurrenten haalden met hybriderassen hogere netto-opbrengsten en konden efficiënter werken. Althans, op de korte termijn. De vraag is of ze op de langere termijn ook beter af zijn. Hoedjes zou graag zien dat de land- en tuinbouwer weer zélf de veredelaar wordt, net als vroeger. “Boeren lieten een deel van de planten of graan met de beste eigenschappen staan om er zaad van te winnen. Daar brachten ze ook variaties in aan: ze keken naar wat het gewas nodig had. Zo kreeg je plaatsgebonden rassen, want een gewas op mijn grond doet het anders op jouw grond. Boeren en tuinders die nog autonoom werken en een eigen selectie hebben, zijn vrijwel uitgestorven.”

Niet het laboratorium, maar de ­akker moet weer de ontwikkelingsplek worden voor groenten. “Ze kunnen tegenwoordig door de zogeheten merkertechniek de genen van een plant in kaart brengen, waardoor snel duidelijk wordt welke zaden ze niet hoeven uit te zaaien omdat daar de gewenste eigenschappen niet inzitten. Wij zaaien vanaf het begin álles uit om de plant met eigen ogen te beoordelen. Door zo’n intensief proces verbind je je enorm met zo’n gewas. Ik bekijk en proef elke wortel en dat blijft telkens weer een avontuur. Iedere wortel die ik doorsnij, voelt als een cadeautje openmaken: wat zit er deze keer in? Ik word daar intens gelukkig van.”

In plaats van opbrengst en uiterlijk, let Hoedjes bij de veredeling van zijn groenterassen — naast wortel ook venkel, biet, selderij en spitskool — vooral op smaak. “De smaak is voor mij de graadmeter van hoe voedzaam de groente is. Dat bewijzen ook de proeven die we uitvoeren door middel van de kristallisatiemethode. Zaadvaste groenten blijken veel meer uitgerijpt te zijn, meer kracht te hebben, meer smaak. Daarnaast zijn natuurlijk ook andere aspecten van belang, zoals de gezondheid van de plant, goede oogstbaarheid en opbrengst. Het blijft een product voor de markt.”

Vooralsnog zijn er niet veel veredelaars die met zaadvaste rassen werken. Hoedjes werkt naast de Nederlandse Stichting Zaadgoed met dertig collega’s voor de Duitse Vereniging Kultursaat, die haar rassen levert aan het biodynamische zaadbedrijf Bingenheimer Saatgut. Verder levert hij zijn groenten aan consumenten via de winkel van Loverendale, die ook regelmatig met groothandel Udea werkt. Ook groothandel Odin verkoopt inmiddels zaadvaste groenten, net als enkele andere kleine leveranciers. Een andere doelgroep zijn de hobbytuinders. “Zij weten vaak niet van zaadvaste rassen af, maar hebben meteen interesse als ze ervan horen. Sommige toprestaurants hebben wel al ontdekt dat deze groenten veel meer smaak geven.” De moeilijkste omslag ligt bij de telers, zelfs bij de biologische en biodynamische. “Je zou verwachten dat zij standaard met zaadvast werken, maar meestal is dat niet zo. Ook zij zijn vaak afhankelijk geworden van de financiële meerwaarde en de uniformiteit van hybride. Als ze zaadvast telen, is dat meestal een heel bewuste keuze.”

Hoedjes is bezorgd over de toekomst als het tij niet wordt gekeerd. “Van sommige gewassen zijn we al 80 procent aan rassendiversiteit kwijt. Door de hybride rassen worden zaadvaste rassen niet meer doorontwikkeld. Grote bedrijven hebben in de jaren ’60 zaden van oude rassen ingevroren waardoor ze niet meer vrij op de markt waren. Dat is funest voor de ontwikkeling van nieuwe, gezonde rassen.” We raken zo steeds verder af van onze natuur, zegt hij. “In de natuur komt het echt niet voor: alleen maar dezelfde wortelen of tomaten. Het moet allemaal maakbaar zijn. Laatst las ik dat ze een pitloze braam hadden ontwikkeld, wat is er dan nog over van de essentie van de braam, zoals de natuur die ooit bedoeld had?”