^DeAndereKrant

p een warme nazomermiddag in september ontmoeten we Bernardo Kastrup in de Vondelkerk in Amsterdam, waar hij samen met de beroemde yogi Swami Sarvapriyananda een diepgaand gesprek voert over kosmisch bewustzijn. Dit evenement, georganiseerd door uitgeverij Samsara, markeert de lancering van zijn nieuwste boek Waarom mythen geen onzin zijn. Hierin onderzoekt Kastrup de betekenis van mythen als krachtige metaforen die ons helpen het bewustzijn en de werkelijkheid te begrijpen. Hij wijst erop dat mythen zoals die van Icarus en Prometheus ons waarschuwen voor de gevaren van technologische overmoed. In plaats van te vrezen dat AI bewustzijn ontwikkelt, zouden we volgens hem deze oude verhalen opnieuw moeten overdenken om de balans met onze innerlijke natuur te herstellen.

Dankzij een lang verblijf en studie in Eindhoven blijkt de Braziliaans-Nederlandse filosoof, computer- en AI-wetenschapper vloeiend Nederlands te spreken. Hij neemt uitgebreid de tijd om De Andere Krant te woord te staan. Hoe kijkt hij aan tegen het idee dat kunstmatige intelligentie op een dag een autonoom bewustzijn zal hebben? Andere AI-experts zoals Ray Kurzweil, futurist bij Google, en Yuval Harari van het World Economic Forum, noemen dit de singulariteit, het moment waarop AI zichzelf zodanig verbetert dat het menselijke intelligentie overstijgt – voor velen een angstaanjagend toekomstbeeld.

Kastrup geeft aan dat hij als wetenschapper niet volledig kan uitsluiten dat AI ooit bewustzijn zal ontwikkelen. “Maar evenmin kan ik het bestaan van het vliegende spaghettimonster uitsluiten”, voegt hij ironisch toe. “Een ding is zeker: AI zal nooit een innerlijk, privé, subjectief bewustzijn hebben zoals jij en ik. Het probleem is dat we denken dat als iets zich gedraagt als een mens, het ook moet voelen als een mens. Dat noemen we in de wetenschap het ‘isomorfisme’-probleem. Maar het menselijk brein en een computer of AI verschillen fundamenteel op fysiek niveau.”

Hoewel het volgens hem theoretisch mogelijk lijkt kunstmatig leven te scheppen, benadrukt hij dat kunstmatig leven altijd kunstmatig zal blijven en dat kunstmatig bewustzijn per definitie geen werkelijk bewustzijn kan zijn. “Neem bijvoorbeeld een droom waarin je een groene olifant ziet. Die olifant bestaat enkel in jouw geest, zonder eigen bewustzijn. AI past goed in die metafoor: het verschijnt binnen het kosmisch bewustzijn, net als alles om ons heen, maar heeft geen eigen innerlijke ervaring.”

Ondanks de verbeterde redeneercapaciteiten bij modellen zoals de vorige week gelanceerde nieuwe OpenAI GPT-4 taalbot, die in staat is complexe taken op PhD-niveau uit te voeren, blijft AI volgens Kastrup volledig afhankelijk van patroonherkenning en materiële processen. “Wat wij als creativiteit en begrip in AI zien, is in werkelijkheid een projectie van onze eigen menselijke creativiteit en intelligentie.”

Zijn visie op AI hangt samen met zijn kijk op de werkelijkheid, die ingaat tegen het materialistische paradigma dat op dit moment de wetenschap beheerst. Dit is ook het thema van zijn vorige boek, Waarom materialisme echt totale onzin is (2023). Het materialistische wereldbeeld gaat ervan uit dat de fysieke wereld losstaat van onze ervaring ervan. Materialisten stellen dat natuurwetten de realiteit verklaren. Kastrup beweert daarentegen dat de fysieke wereld een product is van ons bewustzijn. “Dit is geen nieuw idee”, benadrukt hij. “Integendeel, het bouwt voort op eeuwenoude metafysische ideeën, zoals die te vinden zijn in de Upanishaden en Advaita Vedanta (het spirituele onderwijs uit de Upanishads, de Bhagavad Gita en andere Vedische geschriften uit India, waarbij het ontdekken van je eigen essentie, die vrij is van elk gebrek, het doel is – red.).”

Volgens deze theorie is de scheiding tussen waarnemer en dat wat wordt waargenomen een illusie. Hij vergelijkt het met een virtualrealityspel. “Daarin ben jij zowel de speler als de wereld waarin je speelt. Alles wat je ziet en ervaart in het spel is een projectie die afhankelijk is van jouw deelname. De grens tussen subject en object vervaagt, wat illustreert dat de scheiding tussen waarnemer en waargenomene een illusie kan zijn.” In Kastrups optie is het brein niet zozeer de bron van bewustzijn, maar een tussenstation dat het alomvattende kosmische bewustzijn filtert en beperkt. Hij vergelijkt het met dromen. “Dromen laten zien hoe sterk ons bewustzijn is in het maken van een eigen werkelijkheid. Wanneer we dromen, ervaren we gebeurtenissen, plaatsen en mensen die zich volledig binnen onze geest afspelen. Op dezelfde manier is de fysieke wereld die we waarnemen een verschijningsvorm binnen het alomvattende bewustzijn dat we gezamenlijk delen. Wat we als de echte wereld zien, is eigenlijk een projectie van het kosmisch bewustzijn.”

Volgens Kastrup bieden moderne wetenschappelijke inzichten steun voor deze theorie. “Onderzoek in de natuurkunde, dat meer dan veertig jaar in beslag nam en in 2022 werd bekroond met de Nobelprijs, laat zien dat fysieke entiteiten niet bestaan op zichzelf, maar het resultaat zijn van waarneming”, zegt hij. “Die Nobelprijs werd toegekend aan Alain Aspect, John F. Clauser en Anton Zeilinger voor hun werk op het gebied van kwantumverstrengeling. Hun experimenten tonen aan dat de eigenschappen van deeltjes pas worden bepaald op het moment van observatie, wat suggereert dat bewustzijn een fundamentele rol speelt in de fysieke realiteit. Dit fenomeen, bekend als het ‘waarnemerseffect’, impliceert dat bewustzijn een actieve rol speelt in het vormgeven van de werkelijkheid. Als de bouwstenen van materie afhankelijk zijn van observatie, dan is het logisch te concluderen dat materie zelf een afgeleide is van bewustzijn.”

De vraag is, kun je experimenten op het niveau van deeltjes extrapoleren naar het algemene idee dat de materie een product is van bewustzijn? “Critici zeggen dat dit alleen geldt voor elementaire deeltjes, maar vergeet niet dat alle materie is opgebouwd uit deze deeltjes”, stelt Kastrup. “Als hun gedrag afhankelijk is van waarneming, dan geldt dat in feite voor alle fysieke objecten. Dit ondersteunt het idee dat de fysieke wereld niet onafhankelijk bestaat van het bewustzijn, maar erdoor wordt gecreëerd. Het gemeten ding is niet los van onze meting te zien. Tenzij men theoretische fantasieën aanneemt waarvoor geen empirisch bewijs is, moet men erkennen dat de objectieve wereld daarbuiten niet fysiek is. De enige overgebleven mogelijkheid is dat de wereld mentaal is en dat fysiekheid slechts een representatie is van mentale toestanden: een representatie die is gecreëerd door meting of observatie.”

Kastrup is ervan overtuigd dat het materialisme zijn greep op de wetenschap verliest, mede door deze ontdekkingen in de kwantumfysica. “Zoals Copernicus en Einstein onze visie op het universum veranderden, zal de erkenning van bewustzijn als de fundamentele bouwsteen de grootste paradigmashift van de 21e eeuw worden”, voorspelt hij.

Wat betekent dit in de praktijk, voor de grote problemen van onze tijd, zoals oorlog, honger en onrecht? “Deze fenomenen zijn manifestaties van het collectieve bewustzijn”, antwoordt hij. “Ze ontstaan uit de illusie van afscheiding, dat jij en ik van elkaar gescheiden zijn, en uit angst en schaarste. Als we erkennen dat we allemaal onderdeel zijn van hetzelfde kosmische bewustzijn, kunnen we deze problemen aanpakken vanuit een diepere verbondenheid.” Lachend voegt hij eraan toe dat hij politieke kwesties het liefst mijdt. “Ik beschouw mezelf als apolitiek, omdat ik geloof dat politieke labels ons verdelen en afleiden van diepere universele waarheden. Ik weiger me te laten vastpinnen in hokjes als links of rechts.” Het politieke debat anno 2024 is volgens Kastrup te simplistisch om zijn genuanceerde opvattingen recht te doen.

Hoe kunnen wij als mensen deze inzichten praktisch toepassen? “Het begint bij zelfreflectie en het cultiveren van bewustzijn”, zegt hij. “Als individuen hun innerlijke wereld begrijpen en harmoniseren, kan dit leiden tot collectieve transformatie. Dit heeft directe gevolgen voor hoe we omgaan met uitdagingen zoals sociale ongelijkheid en inter­nationale conflicten zoals in Oekraïne.” Uiteindelijk denkt hij dat alles zal veranderen, “niet alleen onze wetenschappelijke benadering, maar ook onze technologische innovaties, onderwijsstelsels en zelfs onze economische modellen”. En het belangrijkste van alles: onze relatie met de dood. “In plaats van het einde van bewustzijn, is de dood slechts het einde van het dissociatieve proces binnen het bewustzijn, omdat het leven slechts een manifestatie is van hoe dit proces zich in de geest van de natuur afspeelt.” Als dit besef doordringt, zullen we als mensen “meer waarde gaan hechten aan ervaringen en relaties dan aan materiële bezittingen. Ik moedig anderen aan verder te kijken dan het materiële en de kracht van hun eigen bewustzijn te erkennen. Door dit te doen, kunnen we niet alleen onszelf transformeren, maar ook de wereld om ons heen.”