Oorlogstaal van de koning: symptoom van militarisering samenleving

Hendriëlle de Groot | Datum: 04 mei 2025

Illustratie: Leon Baaren | The Artoonist

“als leider had hij juist moeten oproepen tot vrede en verbinding”

Het zorgde voor veel ophef: de uitspraak van koning Willem-Alexander dat Nederland zich ‘tot op de tanden toe moet bewapenen’ om veilig te blijven. Jakob de Jonge van The Hague Peace Projects noemt de uitspraak “totaal misplaatst” en spreekt van “falend leiderschap”. Volgens Harry van Bommel (ex-SP) en Pepijn van Houwelingen (FVD) hoort de koning dergelijke politieke uitspraken niet te doen. Politicoloog Kees van der Pijl ontwaart een antidemocratische tendens: “In plaats van democratisering vindt militarisering plaats”.

Volgens koning Willem-Alexander wijzen de oorlog in Oekraïne en andere conflicten erop “dat vrede en veiligheid niet langer vanzelfsprekend zijn”. En daarom moet Nederland zich “tot op de tanden toe bewapenen”. Deze ferme uitspraak deed hij tijdens een bezoek aan de Luitenant-Generaal Bestkazerne in Vredepeel in Limburg, waar Oekraïense militairen worden getraind.

“We hebben het misschien een beetje te vanzelfsprekend gevonden dat we altijd vrede en veiligheid zouden hebben”, zei Willem-Alexander. “Helaas bewijzen Oekraïne en andere conflicten dat dit niet meer het geval is. En dat we ons echt, om in vrede en veiligheid te blijven leven, moeten voorbereiden. Als je niet voorbereid bent, dan ben je niet goed bezig.”

De uitspraak dat Nederland zich tot de tanden toe moet bewapenen om veilig te blijven, zorgde voor flink wat beroering. Vanuit vredesbewegingen, journalistieke kringen en de politiek klinkt harde kritiek op zijn woorden. De koning zou naïef zijn, oorlogstaal normaliseren, en zijn neutrale positie schenden.

Ab Gietelink, programmamaker en politiek commentator, spreekt van een “volledig absurde en escalerende” uitspraak. “We moeten ons realiseren dat Europa nu al twee tot drie keer zoveel uitgeeft aan wapens als de Russische Federatie. En dan reken ik Oekraïne nog niet eens mee. De Navo, inclusief Turkije, streeft Rusland economisch en militair ruimschoots voorbij.” Volgens Gietelink wordt er een verkeerd beeld gecreëerd van de militaire verhoudingen. “Er wordt mensen wijs gemaakt dat Rusland een enorme bedreiging vormt, maar feitelijk heeft Europa een acht keer zo groot nationaal inkomen als Rusland. Als die cijfers niet worden benoemd, krijgen mensen propaganda in plaats van feiten.”

Gietelink waarschuwt voor de historische lessen. “Mensen als ik herinneren zich de Koude Oorlog nog heel goed. Die periode was gevaarlijk, maar stabiel omdat er een bevroren status quo was. Wat we nu zien, is gevaarlijker: expansie van de Navo, demonisering van Rusland, en een steeds verdergaande bewapeningsspiraal. Een nieuwe wapenwedloop creëren is niet alleen treurig, het is levensgevaarlijk.” Gietelink denkt niet dat Willem-Alexander een kwaadaardig figuur is. “Hij bedoelt het vast goed. Maar hij herhaalt blindelings het oorlogszuchtige narratief dat in Nederland via de media en de regering wordt verspreid.”

Ook Kees van der Pijl, oud-hoogleraar internationale betrekkingen, uit stevige kritiek op de uitspraken van de koning. Hij herinnert aan Willem-Alexanders woorden tijdens de coronapandemie: “Niet normaal maken wat niet normaal is”. Volgens Van der Pijl is die uitspraak nu actueler dan ooit. “Wat we zien, is een verdieping van een antidemocratische tendens. In plaats van democratisering vindt militarisering plaats. Europa bevindt zich op een hellend vlak en we raken steeds dieper in een crisis.” Hij wijst op de disproportionele machtsverhoudingen in de wereld: “De 32 Navo-landen vertegenwoordigen slechts een achtste van de wereldbevolking, maar zijn goed voor 55 procent van de wereldwijde militaire uitgaven. Duitsland is inmiddels opgeklommen van de zevende naar de vierde plaats in defensiebudget.”

Volgens Van der Pijl wijzen de uitspraken op “pure crisispolitiek”. “Wanneer het kapitalisme in crisis is, zoekt men naar een compenserende markt — en die wordt nu gevonden in de wapenindustrie, gefinancierd met belastinggeld.” De rol van de koning noemt hij ronduit kwalijk. “Dat die dwaas van een Willem-Alexander zich laat inhuren om dit te propageren, zal hem op den duur niet in dank worden afgenomen. Op dit niveau is niemand naïef. En als hij dat al is, dan had er een adviseur moeten ingrijpen.”

Oud-journalist en buitenlandcorrespondent Stan van Houcke spaart de koning niet. “Mijn voorstel aan Zijne Koninklijke Hoogheid: neem een enkele reis naar Gaza, om te zien wat échte oorlog betekent. Dan praat je daarna wel anders over ‘tot de tanden bewapenen’.” Volgens Van Houcke zijn hedendaagse oorlogen fundamenteel anders dan vroeger. “Moderne wapens maken geen onderscheid tussen combattanten en burgers. Je schiet op een groep mensen en dat zijn kinderen die buiten spelen, vrouwen die boodschappen doen. 70 procent van de slachtoffers in Gaza zijn vrouwen en kinderen. Als de koning denkt dat dat de weg is, dan is hij volledig in de war.”

Digitaal abonnement voor € 7,50 per maand

Abonneren

Hij beschrijft de koning als een “jonge man, een soort mavo-scholier”, die volgens hem beter zou moeten luisteren naar zijn vrouw. “Wat zegt zij ervan, als haar man in Gaza zou zitten? Denk aan je kinderen. Als het écht misgaat, vertrekken ze naar Canada. De koning heeft een schuilkelder. Wij niet.” Van Houcke noemt het gebrek aan verantwoordelijkheidsbesef schrijnend. “Wat zegt het over een vader die nooit oorlog meemaakte, maar uitspraken doet over wat zijn kinderen wél gaan meemaken? Dat is schandalig. Wat hij zegt is misdadig. Die man zou aangeklaagd moeten worden wegens onbehoorlijk bestuur.”

“Deze mensen — en de elite die hem informeert — hebben belangen”, vervolgt Van Houcke.”Die elite stuurt onze koning aan. Zo manifesteert Willem-Alexander zich steeds meer als een rechtse propagandist.” Volgens Van Houcke is dit alles onderdeel van een crisis in het westerse systeem: “We staan op de rand van een conflict met Azië. China heeft de markten, Rusland de grondstoffen. En dan hoor je Europese leiders praten over hoe we die weer moeten ‘terugpakken’. Dat is hedendaags kolonialisme, mooi ingepakt. We zijn knettergek geworden.”

Ook vanuit de politiek klinkt stevige kritiek. Pepijn van Houwelingen (FVD) noemt de uitlating van de koning “absurd” en “grondwettelijk ontoelaatbaar”. “De koning hoort zich niet te mengen in het politieke debat. Of hij nu pleit voor bewapening of voor ontwapening, het is beide ongepast. De Grondwet is duidelijk.” Van Houwelingen heeft ook moeite met de inhoudelijke kant. “De dreiging vanuit Rusland wordt sterk overdreven. De uitspraak voedt alleen maar een gevaarlijke militaristische sfeer.”

Harry van Bommel, voormalig SP-Tweede Kamerlid en buitenlandwoordvoerder, uit eveneens scherpe kritiek op de uitlatingen van de koning. “Ik heb me werkelijk verbaasd over deze uitspraak,” zegt Van Bommel, die het item op televisie zag. “Dit is een uitermate politieke uitspraak, die op gespannen voet staat met de aard van het koningschap. In hoge mate is dat een ceremoniële functie, waarbij alle politieke aspecten zijn weggehaald. De gesprekken tussen de koning en de minister-president blijven normaal gesproken geheim. Nu spreekt de koning zich publiekelijk uit, en nog wel op een uiterst politiek gevoelig moment.”

Van Bommel noemt het “tamelijk ongehoord” dat de koning zich mengt in een discussie over bewapening. “In het verleden zou de verantwoordelijke minister-president onmiddellijk naar de Kamer zijn geroepen. Dit is hoogst opmerkelijk en zeer onverstandig.”
Van Bommel wijst de suggestie van de hand dat Rusland een onvermijdelijke vijand is. “De uitspraak dat Nederland zich ‘tot de tanden toe moet bewapenen’ betekent dat je meegaat in het dominante narratief dat we aan de Russische zijde een vijand hebben. Europa zou zich onafhankelijk van de Verenigde Staten moeten opstellen en een conflict moeten vermijden, niet aanwakkeren.” Volgens Van Bommel past de uitlating van de koning precies binnen de huidige politieke wind uit Brussel, met plannen om 800 miljard euro te investeren in de Europese defensie-industrie via het Rearm Europe-initiatief. “Dit gaat niet om veiligheid, maar om het bouwen van een interne Europese defensiemarkt, waarbij krijgsmachten vooral Europese producten afnemen.” In plaats van oorlogstaal te normaliseren, had de koning zich volgens Van Bommel beter kunnen uitspreken voor betere Europese samenwerking en bescherming tegen moderne dreigingen zoals cyberaanvallen.

Ook binnen vredesgroeperingen klinkt verontwaardiging. Henk Baars, voorzitter van Kerk voor Vrede, schreef op X: “Waarom kiest de koning ervoor om het oorlogsklimaat verder aan te wakkeren? Een koning zou juist over de weg naar vrede moeten spreken.” Baars weigerde nader commentaar te geven aan De Andere Krant, omdat hij die als ‘rechts’ bestempelt.

Petra Ottenhof, organisator van de maandelijkse vredesdemonstraties ‘Geen wapens voor vrede’ op de Dam in Amsterdam, reageert scherp. “Wat idioot,” zegt ze over de uitspraak van de koning. “Het lijkt mij eerder dat we ons tegen de overheid moeten bewapenen. Met bewapenen zorg je alleen maar voor meer oorlog.” Ottenhof benadrukt dat de geschiedenis vaak wordt verdraaid. “We waren net bezig mensen te helpen herinneren: de overwinning op het fascisme is vooral te danken aan de Sovjet-Unie. 27 miljoen doden. Die worden nu heel bewust overgeslagen, om nieuwe vijandbeelden te creëren.” Volgens Ottenhof moet de inzet gericht zijn op vrede, niet op militarisering, “juist omdat er al zoveel oorlog is.”

Vredesactivist Jakob de Jonge, voorzitter van The Hague Peace Projects, noemt de uitspraken van de koning “buitengewoon teleurstellend”, “totaal misplaatst” en spreekt van “falend leiderschap”. De Jonge: “Willem-Alexander hoort dit soort uitspraken absoluut niet te doen. Als hij zich al uitspreekt over de toekomst, moet dat hoopvol en verbindend zijn. Niet deze oorlogstaal waar we al meer dan genoeg van hebben.”

Volgens De Jonge voert oorlogstaal de boventoon in de media en politiek. “Daar doet de koning nu nog een schepje bovenop. Dat is onnodig en niet des konings. Hij gaat daarmee een aantal stappen te ver.” Als leider had Willem-Alexander volgens De Jonge juist moeten oproepen tot vrede en verbinding: “In plaats van olie op het vuur te gooien met ‘tot de tanden bewapenen’, zou hij moeten zeggen: we leven in een tijd van crisis, maar we doen er alles aan om escalatie te voorkomen.”

De Jonge, broer van ex-minister Hugo de Jonge, plaatst de uitspraken ook in een historische context. “In veel beschavingen stonden geestelijken bovenaan, zij bewaakten vrede en orde. In het Westen zijn echter de krijgers en de adel dominant geworden, die geweld en macht centraal stellen. Helaas lijkt Willem-Alexander zich te plaatsen in die traditie waarin het zwaard het hoogste goed is. Ik geloof daar niet in. We hebben een totaal andere manier van denken nodig: gebaseerd op respect, openheid en samenwerking.”