Palantir in de polder
Pim Christiaans | Datum: 3 augustus 2025
Illustratie: Leon Baaren aka The Artoonist
Overheid profileert en traceert burgers met Internationaal omstreden surveillancesoftware
De Nederlandse overheid gebruikt omstreden software van Palantir Technologies waarmee burgers kunnen worden getraceerd en geprofileerd, zoals ook is gebeurd in de Toeslagenaffaire. Volgens onafhankelijk onderzoeker Cees van den Bos zijn de contracten die hiervoor in 2011 door onder anderen Dick Schoof zijn afgesloten, mogelijk illegaal. Hij stelt dat de eerder dit jaar in werking getreden Wet Gegevensverwerking door samenwerkingsverbanden (WGS) speciaal is ontworpen om het gebruik van Palantirs surveillancesoftware in ons land te legitimeren.
Technologiebedrijf Palantir Technologies van tech-miljardair Peter Thiel is de laaste tijd flink in opspraak. Het Amerikaanse bedrijf, dat in 2003 met geld van de CIA is opgericht, heeft voor honderden miljoenen aan contracten verworven van de regering-Trump om data van overheidsinstanties samen te voegen en te analyseren. Volgens critici zou dit kunnen leiden tot de uitrol van een omvangrijk digiaal controle-apparaat waarmee de Amerikaanse overheid de bevolking zou kunnen bespioneren. Palantir levert dit soort controversiële diensten al langer aan Amerikaanse overheidsinstanties, het Israëlische leger en buitenlandse regeringen en inlichtingendiensten.
Ook in Nederland blijkt Palantir al jaren actief te zijn. Volgens onafhankelijk onderzoeker Cees van den Bos beschikt de Nederlandse overheid sinds 2011 over de softwareprogramma’s van Palantir, waarmee burgers kunnen worden geprofilieerd en gesurveilleerd op basis van AI-analyse van gekoppelde databestanden, en is deze software mogelijk gebruikt bij het opsporen van ‘verdachte’ ouders tijdens de Toeslagenaffaire. “De manier waarop ouders werden geframed op basis van ‘opvallend’ gedrag past precies bij de werkwijze van Palantir”, zegt hij. Zeker is dat tijdens de coronacrisis software van Palantir is ingezet om besmettingshaarden te voorspellen op basis van menselijke gedragingen.
Wat doen de programma’s van Palantir Technologies precies? Normaal gesproken is het een heidens karwei om datasets van verschillende bronnen aan elkaar te koppelen en doorzoekbaar te maken. Dat komt omdat de gebruikte formats meestal sterk van elkaar verschillen. Palantir biedt gebruiksvriendelijke software die het samenvoegen van uiteenlopende datasets vereenvoudigt. Data van bijvoorbeeld Facebook en X, banken, zorgverzekeraars, overheidsinstanties en telecombedrijven kunnen snel tot één nieuwe ‘master dataset’ worden samengevoegd. Vervolgens kan het programma met behulp van artificial intelligence (AI) en machine learning worden ‘getraind’ om in de nieuwgevormde dataset specifieke patronen te herkennen en bijvoorbeeld ‘zwarte lijsten’ met verdachten te produceren. “Waar dit toe kan leiden hebben we gezien bij de Toeslagenaffaire”, zegt Cees van den Bos. “Daarbij werden zorgdata aan datasets van de Belastingdienst volgens de principes van Palantir gekoppeld en geanalyseerd. Tienduizenden ouders kregen vervolgens op basis van ‘verdacht gedrag’ een score, waarbij instanties klakkeloos de bovenste 80 procent op de scorelijst ging vervolgen voor fraude met kinderopvangtoeslag.”
Volgens Van den Bos heeft het gebruik van Palantir-programma’s grote gevolgen voor de fraude- en criminaliteitsbestrijding. “Voorheen werd criminaliteit aangepakt op basis van waarneming, informatie, opsporing en onderzoek, om bij voldoende belastende informatie over te gaan tot gerechtelijke vervolging. Deze volgorde hangt nauw samen met het principe dat iemand onschuldig is, tot het tegendeel wordt bewezen. Palantir zet deze volgorde op zijn kop. In het kort komt het erop neer dat opsporingsdiensten verschillende digitale databronnen koppelen en de enorme hoeveelheid data met behulp van computerprogramma’s (algoritmen) analyseren. Het gaat om databronnen als de belastingdienst, banken, zorginstellingen, verzekeraars, telecombedrijven en openbare bronnen zoals sociale media. Doordat verschillende databronnen worden gekoppeld op persoonsniveau en computeralgoritmen patronen herkennen en analyseren, kan een persoon op basis van deze geautomatiseerde analyse als ‘verdacht’ worden aangemerkt. Dit gebeurt zonder dat deze persoon daar weet van heeft. Vaak is de menselijke controle in dit proces minimaal of zelfs helemaal afwezig. De computer oormerkt een persoon autonoom als verdachte op basis van bijvoorbeeld zijn financiële transacties gecombineerd met reisbewegingen, uitlatingen op sociale media en zorggebruik. De handhavende instantie krijgt zo een lijst met ‘verdachten’ uit de computer op basis waarvan men kan gaan vervolgen. Dit fenomeen wordt ook wel predictive policing genoemd.”
De werkwijze van Palantir botst op allerlei fronten met wetten en regels. Volgens Van den Bos houdt de overheid het gebruik van Palantir’s software daarom zoveel mogelijk stil. “Echt geheim kun je het niet noemen, omdat de banden van Nederland met Palantir door eerder vrijgekomen Woo-documenten openbaar zijn geworden. Maar ze doen hun uiterste best er zo weinig mogelijk ruchtbaarheid aan te geven.”
Uit Woo-documenten die in januari 2024 zijn vrijgegeven, blijkt dat de Nederlandse overheid in 2011 voor het eerst met Palantir in zee ging. Het contract werd ondertekend door de tegenwoordige demissionaire premier Dick Schoof, destijds directeur-generaal Politie bij het ministerie van Veiligheid en Justitie. Het project kreeg de naam Proeftuin en liep tot 2013. Tussen 2014 en 2017 werd het werk met Palantir voortgezet als ‘Bredere operationele pilot op operationele thema’s’. In 2018 werd het contract door de huidige NCTV-baas Pieter Jaap Aalbersberg vernieuwd voor een project met de naam De Raffinaderij.
“Uit de grotendeels zwartgelakte Woo-documenten is goed op te maken dat De Raffinaderij een clandestien project is”, zegt Van den Bos. “Veel documenten hebben de status “zeer vertrouwelijk”.
Veelzeggend is volgens Van den Bos dat bij de aankoop van de softwarepakketten de wettelijke aanbestedingsprocedures niet zijn gevolgd. Als de overheid software wil kopen, dient zij dat publiekelijk bekend te maken, zodat leveranciers offertes kunnen indienen. “Maar door zo’n publieke aanbesteding zou bekend zijn geworden wat men van plan was met verschillende databronnen en algoritmen, dus die stap hebben ze maar overgeslagen. De financiering van het project is te herleiden naar de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV).”
Om de privacy en de rechten van de burger te beschermen, mogen datasets uit verschillende bronnen zoals banken, zorgverzekeraars, belastingdienst en telecombedrijven niet zomaar worden geanalyseerd en gekoppeld. Strikte regels moeten vermenging van gegevens uit afzonderlijke bronnen voorkomen. Bovendien mag een instantie alleen haar data delen met een opsporingsorgaan wanneer er een redelijke verdenking is. Maar Palantir voegt datasets van uiteenlopende bronnen samen tot nieuwe ‘master-datasets’ om geautomatiseerde patroonanalyse mogelijk te maken en ongewenst gedrag te voorspellen. Daarbij worden de algoritmen en uitkomsten gedeeld met allerlei afdelingen en diensten. Dit is allemaal in strijd met de Algemene verordening gegevensbescherming (AVG) en het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM).
“Aan de communicatie tussen ambtenaren in vrijgekomen Woo-documenten kun je zien dat het datagedreven werken ondanks de juridische beperkingen het ‘nieuwe normaal’ moest worden”, zegt Van den Bos. “Data-uitwisseling met externe en buitenlandse partners was al opgezet en daar waar de wetgeving niet op de toekomstvisie aansloot, moest deze worden aangepast. De heersende mentaliteit was: Als hier geen wettelijke grondslag voor is, creëren we nieuwe wettelijke grondslag.”
In maart van dit jaar werd de Wet Gegevensverwerking door samenwerkingsverbanden (WGS) van kracht. Volgens van den Bos heeft het er alle schijn van dat deze wet speciaal is ontworpen om de overheid de nodige juridische ruimte te geven met de software van Palantir te werken. “Het is een reparatiewet die het onwettige koppelen van gegevens uit bronnen die strikt gescheiden horen te blijven, alsnog legaliseert”, legt Van den Bos uit. “WGS biedt een wettelijke basis voor het systematisch delen en verwerken van persoonsgegevens door partijen die in samenwerkingsverbanden opereren. Deze verbanden bestaan uit bestuursorganen en private partijen die gezamenlijk gegevens verwerken voor ‘zwaarwegende algemene belangen’, zoals de bestrijding van fraude en georganiseerde criminaliteit.” De in de wet genoemde samenwerkingsverbanden zijn het Financieel Expertise-centrum (FEC), de Infobox Crimineel en Onverklaarbaar Vermogen (iCOV), Regionale Informatie- en Expertisecentra (RIEC’s) en Zorg- en Veiligheidshuizen (ZVH’s). Om een idee te geven van zo’n samenwerkingsverbad: RIEC, bedoeld om ‘ondermijnende criminaliteit’ te bestrijden, is een samenwerking tussen gemeenten, politie, Openbaar Ministerie, Belastingdienst, Douane, Fiscale Inlichtingen- en Opsporingsdienst (FIOD), Koninklijke Marechaussee, Nederlandse Arbeidsinspectie (NLA/ISZW), Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND), Uitvoeringsinstituut Werknemersverzekeringen (UWV), Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) en provincies. Van den Bos: “De WGS zet de deur open voor het creëren van meer van dit soort samenwerkingsverbanden tussen andere overheidsinstellingen en private bedrijven, wat feitelijk een carte blanche betekent voor het delen en koppelen van data en algoritmes.”
17 december 2020 was de dag dat de Parlementaire Ondervragingscommissie het verslag Ongekend Onrecht over de Toeslagenaffaire naar de Tweede Kamer stuurde. Op dezelfde dag moest de Tweede kamer stemmen over de WGS. Van den Bos denkt dat dit geen toeval is. “Tweede Kamerleden zullen voor de stemming weinig of geen kennis hebben kunnen nemen van de omvangrijke inhoud van Ongekend Onrecht. In dat rapport staat dat zorgdata aan data van de Belastingdienst waren gekoppeld, met dramatische gevolgen. Die informatie had de parlementariërs er wellicht van weerhouden voor de WGS te stemmen. Waarom heeft de Parlementaire Ondervragingscommissie niet op uitstel van de behandeling van de WGS aangestuurd?”
In juli 2024 passeerde de wet ook de Eerste Kamer. Dat gebeurde ondanks alarmerende tegengeluiden. Het College van de Rechten van de Mens (CRM) oordeelde dat de wet discriminatie in de hand werkt en de rechtsbescherming van burgers aantast. Op 9 november 2021 bracht de Autoriteit Persoonsgegevens (AP) een advies aan de Eerste Kamer uit de WGS niet aan te nemen. De privacywaakhond wees op het gevaar van een tweede toeslagenaffaire. Daarnaast richtte de kritiek zich op de mogelijkheid private partijen te betrekken in gegevensdeling en de verleiding die de wet tot massasurveillance biedt. Volgens AP kunnen volgens de wet vage signalen al leiden tot een verdachtmaking. Diensten zouden de beschikking krijgen over veel soorten gegevens zoals burgerservicenummer, woonsituatie, verblijfstatus, financiële gegevens, politiegegevens en zelfs gegevens over seksueel gedrag en seksuele geaardheid.
“De betrokkenen die de WGS hadden voorbereid, wisten heel goed waartoe de wet zou leiden als verschillende instanties databronnen mogen koppelen en op basis daarvan patronen proberen te herkennen en gaan samenwerken”, zegt Van den Bos. “In een vrijgegeven Woo-document schrijft een ambtenaar: “Het geheel van gekoppelde data overstijgt de som der delen.” Het zou een slogan van Palantir kunnen zijn.
Palantir kreeg bij zijn oprichting in 2003 een vliegende start dankzij een opdracht van In-Q-Tel, een investeringsbedrijf van de CIA. Het bedrijf van Peter Thiel, lid van de stuurgroep van de globalistische Bilderberg Groep, is volgens onderzoeksjournalist Whitney Webb speciaal opgericht om het door de CIA ontwikkelde surveillance-systeem Total Information Awareness (TIA) te privatiseren. TIA was door het Amerikaanse Congres opgedoekt omdat het programma het grondwettelijke recht op privacy schond. “Als er ooit een dekmantelbedrijf voor de CIA is geweest, dan is het Palantir wel”, aldus Webb. Sinds die tijd heeft Palantir TIA verder ontwikkeld en voor honderden miljoenen dollars aan opdrachten uitgevoerd voor Amerikaanse inlichtingendiensten, het Pentagon en andere Amerikaanse overheidsinstanties. Thiel is volgens de Britse journalist Kit Klarenberg altijd “erg zorgvuldig geweest bij het uitzoeken van geschikte politieke kandidaten om te steunen. Zijn grootste succes is de huidige vice-president J.D. Vance, die zijn carrière geheel aan Thiel te danken heeft.” In Israël is Palantir betrokken geweest bij het AI-systeem Lavender, dat door Israël wordt ingezet om doelen in Gaza te selecteren. Daarbij worden op basis van koppeling van data dodenlijsten samengesteld.
Wat je alleen leest in De Andere Krant
Dossiers
