Slimme lantaarnpalen: de oren en ogen van de overheid
Ido Dijkstra | Datum: 12 oktober 2025
Voorbeeld van een camerabeeld dat de dichtheid van een groep meet
Gemeenten zetten lantaarnpalen in voor surveillance zonder dat burgers het beseffen
Overal in Nederland zijn gemeenten bezig ouderwetse lantaarnpalen te vervangen door zogenaamde slimme lichtmasten. Lokale overheden vertellen dat het onderdeel is van de energietransitie: de nieuwe armaturen met led-lampen zorgen volgens de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland voor 60 tot 80 procent minder stroomverbruik en beter licht. Wat gemeenten er niet bij vertellen, is dat deze ‘smart’ lichtdragers als de oren en ogen van een massa-surveillancestaat kunnen gaan fungeren.
Woerden, Hoek van Holland, Nissewaard, Nuenen, Baarn, Oude Pekela, Deurne, Breda, Hellendoorn, Rotterdam en Deventer. Het is slechts een kleine greep uit Nederlandse plaatsen waar de afgelopen twee jaar slimme lantaarnpalen zijn geplaatst. Ook het Brabantse Roosendaal ziet sinds het begin van 2025 het nieuwe licht. “Het verLEDden van 12.500 armaturen is een opgave, maar wel één met veel rendement. De nieuwe verlichting zorgt voor een win-winsituatie. Ledverlichting verbruikt niet alleen minder energie, maar door de slimme toepassingen wordt het licht ook gedimd wanneer dat kan”, jubelt GroenLinks duurzaamheidswethouder Klaar Koenraad op de website van de gemeente. “Dat bespaart dus wederom extra energie. Zo zetten we ook als gemeente een stap in het behalen van onze duurzaamheidsambities.”
Over de schaduwkant van deze lichtpaal meldt Roosendaal niks. Smart lantaarnpalen kunnen volgehangen worden met sensoren als gps-trackers, temperatuur-, snelheid-, gas- en luchtvochtigheidsmeters, geursensoren en -verspreiders, maar ook met minicamera’s met biometrie-herkenning. FME, de ondernemersorganisatie voor de technologische industrie en lantaarnpaalfabrikant Sustainder noemen de slimme lantaarpaal niet voor niets “de ogen en oren” van de samenleving van de toekomst. Moderne gait-software kan nu al mensen herkennen aan hun manier van lopen of zelfs aan hun botstructuur. Leverancier van de lantaarnpalen in Roosendaal, InfraMarks, vertelt dat hij via een bedienbaar managementplatform en diverse sensoren de overheden “van waardevolle informatie voorziet over de omgeving”.
Met die wetenschap in het achterhoofd waarschuwen critici dat, als we dit allemaal toestaan, de lantaarnpaal in de toekomst zal gaan fungeren als controle-instrument van de massa-surveillancestaat die voor onze ogen wordt uitgerold. In het hele land eisen bezorgde burgers daarom steeds vaker transparantie over de slimme palen. De meeste media en politici nemen die zorgen niet serieus. Omroep Brabant schreef zelfs dat Brabantse gemeenten de handen vol hebben aan Woo-verzoeken van ‘complotdenkers’. “Zeker negentien gemeenten in Brabant hebben de afgelopen periode vragen gekregen van complotdenkers die denken dat er geheime 5G-zendertjes in lantaarnpalen zitten.” Omroep Brabant beseft blijkbaar niet dat de Autoriteit Persoonsgegevens (AP), de onafhankelijke toezichthouder in Nederland die zich sterk maakt voor het recht op bescherming van persoonsgegevens, in een rapport uit 2021 schreef dat “het gevaar bestaat dat we naar een surveillancemaatschappij gaan waar je niet meer ongedwongen op straat kunt lopen”.
Die waarschuwing is volledig op zijn plaats, stelt een academica die onderzoek deed naar de smart lantaarnpalen en daarover vorig jaar een kritische scriptie schreef. Zij wil graag anoniem blijven, omdat openlijke kritiek op de ondemocratische opbouw van ‘smart cities’ met ‘smart lamp posts’ haar in haar werkveld lang niet altijd in dank wordt afgenomen. Door overheden wordt er zeker al meer dan tien jaar mee geëxperimenteerd, zonder de bevolking in te lichten. De onderzoeker haalt het project Stratumseind in Eindhoven aan. Nederlands langste kroegstraat van 250 meter diende tussen 2013 en 2018 – zonder medeweten van het uitgaanspubliek – als levend laboratorium. Grote bedrijven als Atos, IBM, Intel, Cisco en Philips verzamelden in samenwerking met de gemeente informatie over het uitgaanspubliek. Via camera’s en microfoons, geïnstalleerd in slimme lantaarnpalen, werd het publiek op afstand gemonitord. De operators experimenteerden met het aanpassen van de helderheid van het licht om te kijken of dit escalerend of de-escalerend zou werken. De wetenschappers gingen ervan uit dat fel licht mensen meer zelfbewust maakt, hen minder anoniem laat voelen en betere zelfregulatie stimuleert. Verschillende soorten sensoren zijn voor de gedragsexperimenten ingezet: videocamera’s, geluidssensoren en camera’s, wifi-tracking, technologie voor ‘sentimentanalyse’ op sociale media, maar ook een weerstation om luchtvochtigheid en neerslag te meten. De onderzoekers legden heimelijk vast hoeveel mensen het Stratumseind in- en uitgingen en in welke dichtheid. Ook werden looppatronen van personen, stressniveaus in de stemmen, de nationaliteit en woonplaats van bezoekers op basis van smartphone-abonnementgegevens verkregen via Vodafone en het gemiddelde geluidsniveau op straat werd vastgelegd. Aan de hand van dit soort gegevens werd op basis van politiegegevens een koppeling gemaakt met hoeveel invloed dit had op de criminaliteit in het gebied.
De gegevens werden geanonimiseerd gebruikt, waardoor de onderzoekers niet in de knel kwamen met AVG-wetgeving. Maar volgens de onderzoeker die De Andere Krant sprak, ligt function creep — het gebruik van persoonsgegevens, software of middelen voor andere doeleinden dan oorspronkelijk bedoeld — op de loer. “Het is het de-kikker-in-de-hete-pan-verhaal. Op een gegeven moment hangt de infrastructuur er. Als het er dan toch hangt, gaat de politie er mee aan de slag. En voor je het weet Justitie en Defensie ook.”
Volgens haar is het nog een hele opgave de bevolking ervan te overtuigen dat ze alerter moet zijn op dit soort gemeenteplannen. “De meesten gaan mee in het pr-verhaal dat slimme lantaarnpalen energiebesparing opleveren. Energie besparen, daar ben ook ik het mee eens. Dat is goed. Maar is dat de werkelijke reden? Is het echt besparend, lantaarnpalen die misschien nog vijftien jaar mee hadden gekund, nu al te vervangen? De energiebesparing van 60 tot 80 procent klinkt mij als een waarheidsleugen in de oren: het is waar dat led energie bespaart, maar het is net zo waar dat een slimme lantaarnpaal ten koste gaat van de privacy. Als de paal enige tijd na installatie volgehangen wordt met sensoren, gaat de slimme paal bovendien juist méér energie verbruiken. Het verwerken van al die data kost ontzettend veel stroom. In dat geval is de beloofde energiebesparing verdwenen en is het al niet meer waar dat de paal energie bespaart. Mensen zouden zich dus af moeten vragen: geven we onze privacy op voor een loze belofte? Een ethisch debat daarover is hard nodig, maar dan moeten mensen wel doorhebben wat er gebeurt.”
In 2023 schreef De Andere Krant over slimme lantaarnpalen in het Gelderse plaatsje Stokkum. Ondanks een tekort van 4,5 miljoen euro op de begroting, besloot de gemeente Montferland alle nog prima functionerende ‘domme’ lantaarnpalen te vervangen door ‘slimme’ lichtdragers met led-verlichting. Inwoner Timo Kraaijkamp laat De Andere Krant weten dat deze led-verlichting van Sustainder — motto it begins with light – nu al kapot zijn. “Lekker duurzaam toch?”, reageert hij cynisch.
Wat je alleen leest in De Andere Krant
Dossiers
