^DeAndereKrant

Vandana Shiva, de beroemde schrijfster, feministe, activiste en wetenschapper, is een kleine vrouw met een grote uitstraling en aanstekelijke lach. Ze mag dan 72 zijn, ze heeft niets van haar strijdbaarheid verloren. “De huidige landbouwindustrie zaait dood en verderf. We moeten deze gevaarlijke trend een halt toeroepen”, zei ze onomwonden op het congres Seed Matters, dat begin juni plaatsvond in Driebergen ter gelegenheid van het 100-jarige bestaan van Demeter, het bekende biologisch-dynamische keurmerk.

Op dit moment is de strijd rond de gmo’s een van de belangrijkste discussiepunten in het Europese landbouwbeleid. Landbouwmultinationals – de ‘grote vier’ zijn Bayer-Monsanto, Syngenta, Corteva (DuPont) en BASF – hebben sinds de jaren ’80 in grote delen van de wereld hun gmo’s geïntroduceerd. Soja, mais, katoen, suikerbieten, rijst en koolzaad zijn momenteel de belangrijkste gmo-gewassen. In 2015 waren 58 gmo-gewassen toegestaan in de EU, terwijl dat er in 2004 nog maar achttien waren, lezen we op de website van het Europees parlement. Momenteel zijn het er meer dan vierhonderd. Minimaal 80 procent van de wereldwijd verbouwde soja en 30 procent van de mais is intussen genetisch gemodificeerd. Dankzij de strenge wetgeving wordt tot nog toe in de EU alleen gmo-mais verbouwd, maar dat betekent dus niet dat het eten op jouw bordje geen gmo’s bevat. Steeds meer producten in de supermarkt bevatten gmo-ingrediënten – iets wat in de EU aangegeven moet worden op het etiket, als het meer is dan 0,9 procent.

Vorig jaar diende de Europese Commissie een wetsvoorstel in om ‘nieuwe genetische manipulatietechnieken’ te ‘dereguleren’. Het Europees Parlement keurde het voorstel in april goed. Het laatste woord is nu aan de Europese Raad (de lidstaten). Het is nog onduidelijk wanneer de ministers zich hierover gaan uitspreken, stelt een woordvoerder van het ministerie van Landbouw desgevraagd. Het nieuwe wetsvoorstel betreft de ‘Nieuwe Genomische Technieken’, ook wel de tweede generatie gmo’s of NGT’s genoemd. De techniek die hierbij wordt gebruikt, heet ‘gene-editing’, waarbij het DNA wordt ‘herschreven’ door diverse knip- en plakmethoden, zoals de CRISPR/Cas-technologie. Volgens de industrie is deze techniek niet zo ingrijpend als de oudere genetische manipulatietechnieken en leidt het tot aanpassingen ‘die ook in de natuur hadden kunnen voorkomen’.

Critici denken daar anders over. Navdanya International, het onderzoeksinstituut dat is opgericht door Shiva, gevestigd in Rome, bracht vorig jaar een zeer kritisch rapport uit. ‘Nothing new in new gmo’s’ stelt dat de nieuwe technieken helemaal niet nieuw zijn, maar slechts een truc om meer gmo’s in Europa geaccepteerd te krijgen. Claire Robinson, directeur van actiegroep GMWatch, waarschuwde in 2022 in een interview met De Andere Krant dat ‘gene-editing’ ervoor zorgt dat de landbouw nog meer in handen komt van de multinationals. De toelating van de nieuwe gmo’s biedt de industrie namelijk de mogelijkheid om zaden te patenteren. In maart publiceerden een aantal critici, waaronder Bert van Ruitenbeek, directeur van stichting Demeter, Peter Keijzer van het Louis Bolk Instituut, Merle Koomans van den Dries van Odin, Edwin Nuiten van stichting Zaadgoed, Willem Lageweg van Transitie Coalitie Voedsel en Roosmarijn Saat van de Tomatencoalitie een brief in de Volkskrant waarin zij betoogden dat “een ruimere verlening van patenten voor genetisch gemodificeerd zaadgoed de voedselzekerheid en biodiversiteit bedreigt”. Zij wezen er op dat er in de EU de afgelopen jaren al vele honderden patenten zijn verleend. Het gevolg is “steeds minder opties voor middelgrote en kleine veredelaars om nieuwe rassen te ontwikkelen. De natuurlijke rijkdom aan planteigenschappen wordt steeds meer een verdienmodel, en de wereldwijde voedselzekerheid staat daarmee onder druk.”

Vandana Shiva weet daar alles van. Monsanto introduceerde begin deze eeuw haar omstreden gmo-zaden in India, met de belofte dat boeren hun opbrengst zouden kunnen vertienvoudigen. Ze vertelden er niet bij dat de gewassen die deze zaden produceerden, geen nieuw zaad opleverden voor het jaar daarop en alleen in combinatie met pesticiden en kunstmest van dezelfde fabrikant gebruikt konden worden. Het werd een regelrechte ramp die leidde tot vergiftiging, ziekte, armoede, hongersnood en de zelfmoord van honderdduizenden boeren in India. Zelfmoord onder boeren is nog steeds een groot probleem in India.

Shiva wijst erop dat er geen langetermijnonderzoek bestaat naar de gevolgen van genmodificatie, waardoor grote onduidelijk bestaat over wat het effect zal zijn op de aarde, de natuur en de mens over één, twee of zeven generaties. “Maar wat we wel weten, na zo’n veertig jaar ervaring met gmo-gewassen, is dat ze de natuurlijke cycli in de landbouw onderbreken. Veel genetisch gemodificeerde zaden leveren eenmalig grote opbrengsten op, maar de gewassen die ze voortbrengen leveren geen zaad op. Daarnaast is er een dramatische afname van voedingsstoffen, wat van grote invloed is op de gezondheid.”

Een ander probleem is dat nabijgelegen akkers worden besmet. “Niet-gemodificeerde gewassen kruisen ongewild met de gmo-gewassen, waarbij de gevolgen niet zijn te overzien. Er is momenteel geen goede regelgeving met betrekking tot het voorkomen van kruisbestuiving – als dat al mogelijk is. Hoe kun je de wind verbieden te waaien?”

Voor Shiva gaat het echter niet alleen om de gmo’s. Die zijn slechts een symptoom voor de manier waarop multinationals met de aarde omgaan. “De multinationals zeggen dat we tegen de natuur moeten vechten, maar we zijn niet in strijd met de natuur. We zijn in strijd met de multinationals, die een bedreiging vormen voor de mensheid en het leven zelf.”

Volgens Michel Haring, hoogleraar plantenfysiologie aan de universiteit van Amsterdam, die ook op het congres sprak, kan genmodificatie wel degelijk positief uitpakken. Sinds de zogenaamde Groene Revolutie, die rond 1950 begon, is de landbouw steeds meer geïndustrialiseerd. Dat heeft inderdaad geleid tot steeds minder diversiteit en dat is spijtig, aldus Haring. “Er zijn op dit moment 374.000 bekende plantensoorten op aarde, waarvan ongeveer 7000 planten als voedsel worden gebruikt, terwijl de moderne landbouw zich richt op de productie van slechts drie gewassen: mais, soja en rijst. Om deze monoculturen winstgevend te maken, zijn steeds meer pesticiden en gmo-zaden nodig, omdat gewone zaden niet passen bij deze onnatuurlijke omstandigheden”, legde hij uit. “Toch zijn gmo’s niet alleen slecht nieuws. Met genmodificatie kun je gewassen bijvoorbeeld kou-, warmte-, droogte- of schimmelbestendig maken. Je kunt opbrengsten vergroten, de groei versnellen en de houdbaarheid verlengen. Misschien zijn gmo-gewassen wel de enige mogelijkheid om in de toekomst de snel groeiende wereldbevolking te voeden.”

Daar is Shiva het niet mee eens. “De multinationals doen alsof de overbevolking het probleem is, maar ze zijn zelf het probleem. Want wie voedt de wereld nu echt? Het zijn niet de landbouwgiganten, niet de gmo-gewassen, maar het zijn vier andere zaken: de bestuivers (de vlinders, de bijen en de insecten), micro-organismen, vrouwen en kleinschalige boerderijen. In Zuid-India zijn de meeste boeren vrouwen, maar de aarde zelf is ook vrouwelijk. Zij voedt de mensheid zoals een moeder haar kinderen voedt en verzorgt. Vrouwen hebben een intuïtief begrip van de cyclische natuur van alle processen op aarde, omdat ze zelf leven voortbrengen. De grootschalige boerderijen voeden de wereld ook niet. Integendeel! Door hun onnatuurlijke praktijken, hun gebrek aan diversiteit, hun overmatige gebruik van pesticiden en gmo-zaden, zijn de landbouwgiganten juist een bedreiging voor de voedselvoorziening op de lange termijn. Ze denken dat de natuur niet weet waar ze mee bezig is, maar de natuur weet precies wat ze doet. Alles wat leeft, is doordrongen van het goddelijke. Het kleinste genoom heeft een even belangrijke taak in het geheel als het zogenaamde ‘master-dna’ dat door de wetenschap als de belangrijkste wordt aangewezen. Wetenschappers sleutelen aan het dna, terwijl ze geen idee hebben hoe het mysterie van het leven werkt. Eén gierstkorrel geeft duizend nieuwe korrels, daarom heet het millet. Als je zaad hebt dat zich niet vermeerdert, zoals de gmo-zaden van Bayer-Monsanto, dan heb je met dodelijke praktijken te maken.”

Shiva richtte in 1991 Navdanya (‘Negen zaden’) op, een landbouwcentrum in Dheradun waar intussen al meer dan 650.000 boerenfamilies bij zijn aangesloten. Navdanya biedt zo’n vijftig internationale cursussen aan op het gebied van biologisch boeren, biodiversiteit en duurzame landbouw, waar studenten over de hele wereld op afkomen. Twee miljoen boeren zijn ondertussen overgegaan op de biologische landbouw dankzij de invloed van Navdanya, waarmee Shiva een krachtige impuls heeft gegeven aan de biologische landbouwbeweging in India. Ook onderhoudt Navdanya een van de grootste zaadbanken ter wereld. “Ik zie het oprichten en onderhouden van zaadbanken wereldwijd als het belangrijkste wat we momenteel kunnen doen”, zegt Shiva. “We moeten de zaden die we van onze voorouders en de natuur gekregen hebben, bewaren en in stand houden. We hebben op Navdanya alleen al drieduizend rijstvariaties opgeslagen, maar we hebben ook vele variaties van tarwe, boekweit, gierst, haver, medicinale planten en kruiden. Alleen in India hebben we momenteel 124 zaadbanken opgericht. We hopen hiermee een voorbeeld te zijn voor de rest van de wereld.”

“Gelukkig wordt de grassrootsbeweging wereldwijd steeds groter. Nederland heeft als tweede exportland van voedingsproducten een voorbeeldfunctie voor de rest van de wereld. Jullie hebben een grote verantwoordelijkheid”, zei ze tot het publiek in Driebergen. “Ga niet zitten wachten tot er van bovenaf verandering komt, maar kom zelf in actie. Maak een honderdjarenplan, organiseer praktijkgerichte opleidingen, inspireer de jeugd, vertel de verhalen van je voorouders. Zorg dat je geen conflicten hebt binnen de eigen gelederen. Wees proactief, niet reactief. Word je eigen wetenschapper: meet zelf de temperatuur, neerslag en waterkwaliteit, zodat je niet langer afhankelijk bent van anderen. Richt je op wat wel kan, niet op wat niet kan. Richt voedselgemeenschappen op, waar je samen voedsel verbouwt en zaadbanken opricht. De bodem is geen lege container, zoals de moderne landbouw beweert. Ze is vol van leven! De bodem is heilig. Als je goed voor de bodem zorgt, zal ze goed voor jou zorgen. Als je haar vernietigt, zal ze jou vernietigen. Wij zijn geen machines. Zaden zijn geen machines. De aarde is geen machine. We moeten af van het mechanische wereldbeeld en in plaats daarvan het warme gevoel van in leven zijn cultiveren.”

Geboren in Dheradun, India, studeerde natuurkunde, filosofie en milieupolitiek. Ze voert al decennialang strijd tegen multinationals als Bayer-Monsanto, BASF en de Bill & Melinda Gates Foundation. Ze heeft meer dan twintig boeken op haar naam staan. Ze schreef twee boeken over de (niet zo) Groene Revolutie: ‘The violence of the green revolution’ en ‘Monocultures of the mind’. Vandana Shiva reist de wereld over om haar kennis en ervaring over te dragen en mensen te inspireren hun krachten te bundelen en zo een tegenbeweging te vormen die niet langer genegeerd kan worden.

Rapport van Navdanya, zie:

Eerdere artikelen in De Andere Krant: