Politiehandreiking over ‘complotdenken’ leidt tot storm van kritiek
Sjoukje Dijkstra | Datum: 22 augustus 2025
Illustratie: Wilfred Klap
Covid, WEF, stikstof, toeslagenaffaire, etc. in verband gebracht met radicalisering en extremisme
De politie heeft een interne handreiking opgesteld om agenten te leren omgaan met burgers die ‘complotdenken’ of ‘anti-institutioneel gedachtegoed’ aanhangen. Hierin worden thema’s genoemd als covid-19, stikstofbeleid, het toeslagenschandaal en het WEF, die worden geassocieerd met radicalisering en extremisme. Nadat de handreiking was uitgelekt, stak er een storm van kritiek op. Gevestigd politicus Pieter Omtzigt: “Dit is volstrekt verkeerd”.
De handreiking Herkennen, duiden, handelen: complottheorieën en anti-institutioneel gedachtegoed, opgesteld door het Kenniscentrum Contraterrorisme, Extremisme en Radicalisering (CTER), is bedoeld om politiefunctionarissen te ondersteunen bij het ‘herkennen, duiden en vroegtijdig ingrijpen’ wanneer burgers signalen vertonen van radicalisering of extremisme. In de praktijk betekent dit dat agenten handvatten krijgen om al vroeg op te treden tegen mensen die zich kritisch uitlaten over overheidshandelen of die demonstreren. Critici zien dit als een gevaarlijke stap richting censuur en een politiestaat.
Opvallend is de lijst met voorbeelden van ‘complotdenken’ die in de handreiking worden genoemd: “covid-19, 5G, chemtrails, satanisch ritueel kindermisbruik, stikstofbeleid, de toeslagenaffaire, het World Economic Forum (WEF), militarisering, etc.”. Als voorbeelden van verdacht taalgebruik worden genoemd “termen als geboortetrust, mens van vlees en bloed, volk wordt wakker, spiritueel ontwaken, de elite, het klopt niet, etc.”
Voormalig Tweede Kamerlid Pieter Omtzigt noemde het op X “volstrekt verkeerd” dat juist thema’s die in parlementaire enquêtes en onderzoekscommissies als misstanden zijn blootgelegd — zoals de toeslagenaffaire — in het document worden weggezet als voorbeelden van complotdenken. “Burgers die dit aankaarten, worden door deze handreiking ineens verdacht gemaakt.” Hij vroeg de politie welke lessen zij zelf heeft getrokken uit de toeslagenaffaire, waarin volgens de Commissie Toeslagen en Uithuisplaatsingen (Commissie Hamer) alle staatsmachten tekortschoten. Later benadrukte Omtzigt, na reacties van burgers op sociale media, dat het probleem veel breder ligt: “Het gaat niet alleen om de toeslagenaffaire, maar ook om andere thema’s waarop burgers terecht kritiek hebben. Juist deze thema’s zijn in het document genoemd en dat is kwalijk.”
Huisarts Els van Veen, bekend commentator op X, noemt het “ver over de grens dat de politie tegenwoordig gedachtes en meningen van burgers moet gaan beoordelen”. Volgens haar wil de top van de politie agenten immuun maken voor maatschappelijke onvrede. “Als je de onderwerpen ziet die als verdacht worden aangemerkt — stikstof, toeslagenaffaire en covid-19 — dan gaat het juist om dossiers waar de overheid zelf ernstig faalde. Dat de politie kritische burgers als bedreiging gaat zien, is een directe beperking van onze vrijheid.”
Daarbij ziet Van Veen ook angst bij de politie zelf: “Ik vind er ook angst van uitgaan. En dan bedoel ik angst van de politie voor gewone burgers. Terwijl de politie er in mijn ogen juist voor is om burgers te beschermen tegen criminaliteit en strafbare feiten.” Volgens haar zit de NCTV hier achter en dat de politieagent zo losgezongen raakt van de samenleving. Ze verwijst naar haar eigen ervaringen op het Museumplein in 2021: “Agenten droegen helmen en oortjes en leken instructies te krijgen vanuit een helikopter boven het plein. Ze konden me niet eens horen. Dat was heel unheimisch.” Volgens haar wordt met de handreiking hetzelfde beoogd: agenten leren dat zij de gedachten van burgers niet serieus hoeven te nemen. “Ik denk dat de politie bang is voor kritische burgers die zelf nadenken en via deze weg probeert de controle terug te krijgen. Maar het is niet de taak van de politie, controle te hebben over gedachten en meningen.”
Onafhankelijk onderzoeker Wouter Aukema, die al vele misstanden rond het covidbeleid aankaartte, wijst op de breedte van de lijst in het document. Dan staat er ook nog ‘etc.’ achter. “Dat geeft dienders de ruimte om elk willekeurig thema aan te wenden voor inbreuk op burgerrechten.” Ook zet hij vraagtekens bij de omgang met privacy: “AVG (Algemene Verordening Gegevensbescherming) lijkt niet meer relevant? Gaan personen straks alleen al op basis van ‘etc.’ als verdachte worden aangemerkt?”
Dennis Spaanstra, woordvoerder van de grondrechtenbeweging Police for Freedom NL, noemt de handreiking een ernstige misser. Volgens hem heeft het hooguit nut als de politie algemeen menselijk gedrag in kaart brengt, maar het toepassen op groepen is volgens hem “een nieuwe vorm van etnisch profileren”. “Ik zie dat als strijdig met het gelijkheidsbeginsel en zelfs discriminatie. Je hebt het dan over een groep die een politieke voorkeur kan hebben. Zo zou je in feite ook politieke partijen buiten spel kunnen zetten. Dat is een schending van de democratie.”
Ook hekelt Spaanstra de persverklaring van de politie. “Dit wordt opgesteld door het kenniscentrum CTER, met zulke gevoelige onderwerpen. Daar maak je geen foutjes mee. De politie bagatelliseert en draait, maar moet zich afvragen waarom dit document gelekt is. Blijkbaar voelen mensen zich intern niet veilig om dit bespreekbaar te maken.”
Daarnaast stelt hij dat de prioriteiten van de politie wringen: “Er wordt voortdurend geroepen dat er geen tijd en capaciteit is voor zedenzaken of illegale vreemdelingen, maar nu ineens is er wel ruimte om complotdenkers te registreren? Hoe kan dit prioriteit krijgen boven de aanpak van concrete misdaad?” Volgens hem schaadt dit de vertrouwensrelatie met burgers nog verder: “Het is weer een trap naar beneden. Burgers verliezen steeds meer vertrouwen in de politie.”
Spaanstra ziet in de handreiking bovendien een poging om kritische groepen verder te isoleren. “Als de koning oproept te preppen, is dat prima. Maar als burgers zelf gaan preppen omdat ze maatschappelijke onrust vrezen, worden ze als complotdenkers weggezet. Dat is meten met twee maten. Als de politie hier niet door het stof gaat, wordt de kritische groep alleen maar groter.”
De politie reageerde aanvankelijk niet inhoudelijk op de gestelde vragen, maar kwam met een algemene persverklaring. Daarin stond dat de handreiking “niet als werkinstructie maar als hulpmiddel” moet worden gezien. Volgens een woordvoerder gaat het erom dat agenten beter begrijpen hoe complotverhalen kunnen bijdragen aan radicalisering. De politie benadrukte dat het leed van de slachtoffers van de toeslagenaffaire “niet ter discussie staat”, maar dat dit thema werd opgenomen omdat er ook complotverhalen over circuleren. “We erkennen dat sommige onderdelen zonder de juiste context voor verwarring kunnen zorgen en zullen de handreiking op dit punt aanpassen”, aldus de verklaring.
Opvallend is dat de verklaring vooral ingaat op de kritiek van Pieter Omtzigt. Andere zorgen — over privacy, proportionaliteit en het risico dat kritische burgers onterecht als bedreiging worden aangemerkt — blijven onbeantwoord. Daarmee oogde de reactie meer als damage control dan als serieuze beantwoording van de fundamentele vragen.
Pas na aandringen kreeg De Andere Krant nog enkele korte antwoorden. Zo stelde de politie dat zij geen onderscheid maakt tussen maatschappelijke kritiek en complotverhalen: iedereen mag geloven wat hij of zij wil. Alleen wanneer iemand extremistisch wordt en bereid lijkt geweld te gebruiken, kan de politie ingrijpen. De thema’s die in de handreiking worden genoemd, zijn volgens hen slechts voorbeelden, geen complottheorieën op zichzelf. Over de privacy en gegevensdeling wil men niet in detail treden, behalve dat alles zou verlopen binnen de kaders van de Wet politiegegevens. Deelname aan een demonstratie, zo stelt de politie, is nooit reden om iemand ergens van te verdenken. En tot slot: de handreiking is volgens de politie enkel een ondersteunend document voor medewerkers die in hun werk te maken krijgen met radicalisering en extremisme dat uit complottheorieën kan voortkomen. Ondertussen is de politie een onderzoek begonnen om uit te zoeken wie het document heeft gelekt.
De politiemedewerker die het document lekte, vertelt aan De Andere Krant hoe hij het document onder ogen kreeg: “Het werd gepresenteerd als een soort gereedschap, een tool waar je je voordeel mee kunt doen in het werk. Geen officiële werkinstructie, maar toch iets wat je serieus moest meenemen. Dat snapte ik niet, want ik voelde me persoonlijk aangesproken. Moet ik mezelf gaan handhaven of zo?”
Zijn eerste reactie was boosheid. “Als kritische burgers ergens vraagtekens bij zetten, wordt dat ineens gezien als een gevaar voor de rechtsstaat. Mijn intentie was bewustzijn creëren, niet om gevoelige informatie te lekken. Dit document is allesbehalve neutraal: het wakkert polarisatie aan.”
Volgens de agent worden hiermee niet alleen burgers verdacht gemaakt, maar ook collega’s die kritisch denken. “Politiemensen zijn een afspiegeling van de samenleving. Met dit document worden mensen binnen de politie die anders denken dan de mainstream, net zo goed beledigd. Het is gewoon politiek beladen. Waar wordt Extinction Rebellion genoemd? Die geloven uiteindelijk óók in een complot: dat de mensheid het klimaat beïnvloedt.”
Kijktip: Zondagmiddag 24 augustus, op het Youtubekanaal van Cafe Weltschmerz, voert presentator Pieter Stuurman bij De Andere Tafel een gesprek met Dennis Spaanstra van Police for Freedom over deze handreiking voor politiefunctionarissen.
Wat je alleen leest in De Andere Krant
Dossiers
