^DeAndereKrant

De milieubeweging, die er ooit op was gericht milieuvervuiling te bestrijden, is steeds meer in de greep gekomen van een veel radicalere visie, die de plaats van de mens in de natuur in twijfel trekt. Het kernbegrip hierbij is Rewilding – het tot ‘wildernis’ laten terugkeren van de natuur. Waarbij wildernis wordt opgevat als land “onbelemmerd door de mens”, zoals het in de Amerikaanse Wilderness Act uit 1964 wordt omschreven. De mens is hier “slechts een bezoeker die niet blijvend aanwezig mag zijn”.

De eerste ‘wildernis’-reservaten in de Verenigde Staten zijn net als in Zuid-­Afrika een erfenis van westerse protestantse kolonisten. Die verjoegen eerst de Indianen om daarna hun leefgebied uit te roepen tot Nationaal Park. Zo ontstond bijvoorbeeld eind 19e eeuw het Yosemite National Park, na verjaging van de daar levende Indianen.

De Schotse predikantenzoon John Muir, oprichter van de invloedrijke Sierra Club, beleefde als bergwandelaar in de natuur religieuze ervaringen, als ‘eenzame aanbidder’. Het aanschouwen van de Yosemite Cathedral Peak gaf Muir “voor het eerst in Californië het idee dat ik naar de kerk ging”.

De Natuur komt hier in beeld als de vervangende religie van ontkerstende protestanten. Stephen Corry, voorzitter van een actiegroep voor Indianen, Survival International, omschrijft de natuuraanbidders in een artikel uit 2017 als “fanatieke pleitbezorgers van de Amerikaanse wildernis, die de natuur aanbidden als heilige bedevaartsplaats, waar mensen met tegenzin getolereerd worden, zolang ze de voorschriften opvolgen, en betalen voor het privilege”.

In Europa is er nu ook een elite die het concept ‘Rewilding’ propageert – een Amerikaanse term die in 1992 werd bedacht door eco-activist Dave Foreman, bestuurder bij de Sierra Club. Wat de Indianen in Amerika overkwam, lijkt nu onder de vlag van Rewilding over te slaan naar het Europese platteland. Hier zijn de boeren de Indianen die moeten wijken voor ‘wildernis’.

Zo werd op 17 november 2010 in Brussel ‘Rewilding Europe’ gelanceerd, met Prinses Laurentien van Oranje als dagvoorzitter. Zij bleef hierna de ambassadeur van deze in Nijmegen gevestigde club, die, gefinancierd door de Europese Commissie en het Wereld Natuur Fonds, in heel Europa probeert platteland om te zetten in wildernis – van Oost-Europa tot Portugal. Veehouders op het Europese platteland moeten steeds vaker hun koeien en schapen offeren aan wat de wildlife comeback wordt genoemd, waarbij grote roofdieren worden uitgezet in de natuur.

Rewilding Europa is slechts een van vele nieuwe ‘rewilding’-initiatieven. De Universiteit van Wageningen heeft een onderzoeksafdeling geopend, Rewilding Climate Solutions, met subsidie van de Europese Commissie en het ministerie van LNV. Het in 1989 opgerichte ARK Natuurontwikkeling uit Nijmegen herdoopte zichzelf afgelopen jaar tot ARK Rewilding Nederland. Met de wolf als posterdier en Postcode Loterij-miljoenen richten zij zich op de Veluwe die wildernis moet worden.

De wildernisreligie wordt steeds opdringeriger geventileerd. Nature Needs Half is de campagne-slagzin van de invloedrijke Wild Foundation, gevestigd in Boulder, Colorado. De natuur eist de helft van het aardoppervlak op. De E.O. Wilson Biodiversity Foundation en het Rewilding Institute van Dave Forum doen dezelfde aanspraak met de slogan Half Earth. Deze campagne is vernoemd naar het boek Half Earth van de bioloog Edmund Wilson, die het begrip ‘biodiversiteit’ populariseerde.

De Wild Foundation hield zijn eerste ­World Wilderness Congres in 1977 in Johannesburg. Sindsdien zijn er elf van deze wildernis-congressen georganiseerd. De campagne met territoriale aanspraak op het halve aardoppervlak stamt van het negende congres in Mexico, in 2009. Op het tiende World Wilderness Congress in Salamanca in 2013 werd de European Wilderness Society opgericht, als Europese tak van de oudere Britse en Amerikaanse organisaties. Op het elfde World Wilderness Congress in 2020 in Jaipur in India werd het Global Charter for Rewilding Earth gelanceerd. Dat wordt nu gepromoot met steun van prins Albert van Monaco en de International Union for the Conservation of Nature (IUCN), waar meer dan 86 landen en duizend organisaties bij zijn aangesloten.

Het mensbeeld van dit Rewilding-manifest vormt een definitieve breuk met de denktraditie van het Westen, geworteld in christendom en klassieke filosofie. “Rewilding gaat (ook) over de manier waarop we denken”, zo staat er in het document. “Het is begrijpen dat we maar één soort tussen velen zijn, samengebonden in een complex web van leven dat ons verbindt aan de atmosfeer, het weer, de getijden, de bodem, het zoete water, de oceanen en alle levende wezens op de planeet.”

In het Harmony with Nature-programma van de Verenigde Naties klinkt sinds 2009 hetzelfde proza. De VN stelt hier “zoals de Aarde niet het centrum is van het universum, zo zijn wij mensen niet het centrum van de Aarde. Wij zijn samen met de rest van de natuurlijke wereld verbonden met het web van het leven.”

De VN en de groene clubs zetten daarbij de brand in het traditionele wereldbeeld, dat de christelijke, joods en islamitische godsdiensten gemeen hebben, en dat met de klassieke filosofie de basis vormt van de westerse denktraditie. De mens werd in Genesis geschapen “naar Gods evenbeeld”. Man en vrouw mochten “voortgaan en vermenigvuldigen”, en “rentmeester van de aarde” zijn. Het idee was dat de mens als een ‘tuinier’ (denk aan het Hof van Eden) en boer via cultivatie de aarde productiever maken. Je kunt in die natuur wel iets van Gods grootheid ontdekken, zoals Mozes in het ruisen van de wind God voelde naderen. Maar de natuur is nooit god zelf. Natuur-vergoddelijking is zelfs een overtreding van het Tweede Gebod: gij zult geen afgodsbeelden maken.

In de levensbeschouwelijke coup van de wildernisclubs is diezelfde mens plots één van vele door toevallige evolutie ontstane wezens. De Natuur zelf is Heilig geworden, onaanraakbaar als een godheid, waar je op mystieke wijze in kunt oplossen. Be one with Nature, zo luidt de slagzin van het schatrijke Wereld Natuur Fonds, dat in 2020 bijna 1 miljard dollar inkomsten vergaarde.

Dat nieuwe wereldbeeld geeft de aanhangers een religieuze ervaring, zoals beschreven door filosoof Johan van de Gronden, voormalig directeur van Wereld Natuur Fonds Nederland in zijn essay Recht op Wildernis: “In de wildernis realiseren we ons dat we niet het doel op aarde zijn (…), maar slechts een raar en zeer recent incident in de geschiedenis van het leven. Door een dramatisch landschap, zoals boven op de top van een berg, raken we in contact met wat ik noem ‘de diepe tijd’. Die tijd ervaren we in ons dagelijks leven niet, waarin alles door de mens is gemaakt en om de mens draait. Maar de diepe tijd strekt zich al honderdduizenden of miljoenen jaren uit en trekt zich niets van jou aan.”

In de christelijke traditie zou het primitieve, je ‘natuur’, juist het probleem zijn. Je diende die mix van persoonlijke eigenschappen te cultiveren, zodat ‘het goede, ware en schone’ overwint. Het Paradijs, de ‘ommuurde tuin’, die bracht je in cultuur, door de chaos en wilde beesten buiten te houden. Bij aanbidders van De Natuur als Van de Gronden werkt dat precies andersom. Het primitieve zou juist beschavend werken, en in hun paradijs regeren wolven en oerrunderen.

“Leg je hand maar eens in de pootafdruk van een grizzly, en realiseer je hoe nietig je bent”, schreef de uitvinder van het woord rewilding, Dave Foreman. “Dat leert je als mens eens wat bescheidenheid.” Hij sloot zijn lezingen aan universiteiten af met een wolvengehuil. Zijn publiek viel hem dan bij, als deel van de roedel.

Volgens de wildernis-adepten is de Natuur op zijn best onverschillig naar mensen. In dat onpersoonlijke ligt de andere fundamentele breuk met de christelijke traditie. Daarin incarneert God zelf tot Jezus als ‘Zoon’ om Zijn hand naar mensen uit te strekken. God is als de ‘Vader’ die een persoonlijke relatie wil. Zo ontstond na het oudtestamentische ‘oog om oog’-vergeldingsprincipe gebaseerd op angst, ook het concept ‘vergeving’ gebaseerd op persoonlijke liefde.

Er is in die oude denktraditie verlossing mogelijk, wanneer je na kritisch zelfinzicht je zondige natuur weet te knechten. Je natuur, de menselijke aard, is niet ‘goed’, zoals het begrip ‘100 procent natuurlijk’ (‘100 procent goed, zuiver’) op een biologisch pak melk adverteert. Je bent een mix van goede en slechte eigenschappen die cultivering nodig heeft. Nergens in de evangeliën of bij de apostel Paulus wordt er in morele zin gesproken over een ‘relatie met de natuur’ in morele zin. Alles draait om het intermenselijke verkeer. Je morele houding naar andere mensen is afspiegeling van je relatie met een persoonlijke God.

De planeet Aarde als godheid van groene westerlingen heeft geen speciaal plekje voor andere mensen. De ander is eerder een ziektekiem die de planeet ‘koorts’ zou geven, namelijk global warming. Dat betoogt bijvoorbeeld klimaatconsultant Jan Paul van Soest in zijn boek De Aarde heeft Koorts, met voorwoord van Prinses Irene.

De mensheid overschrijdt ‘Planetaire grenzen’, zo betoogt de Zweedse ecoloog Johan Rockström, alsof het morele geduld van Moeder Aarde opraakt. In de groene religie staat ‘natuurlijk’ – als tegenhanger van cultuurlijk – gelijk aan ‘moreel goed’. En dus is er ook maar één ultieme oplossing: hoe minder menselijke aanwezigheid, hoe ‘gezonder’ de planeet.

Dat ‘De Natuur’ alles beter weet, en dat wij mensen met cultuur maar in de weg staan van een genezingsproces, is ook de kern van het Global Charter for Rewilding Earth. Hierin wordt rewilding van planeet Aarde samengevat als helping nature heal. Onderdeel van dat helingsproces is het uitzetten van wolven en andere roofdieren, waar die door menselijk toedoen zijn verdwenen. Het ‘herstel van natuurlijke processen’ wordt beschreven als genezing van de bloedsomloop van een persoon: “Rewilding gaat over het (ongehinderd) toestaan dat natuurlijke processen hele ecosystemen vormgeven, zodat zij in alle kleurrijke complexiteit leven geven aan het land en de zee.”

In de Groene Kerk bestaan rekkelijken en preciezen, maar de kernboodschap is eender: verminder je aanwezigheid. Leave no trace, stelt het voorschriftenpakket van Amerikaanse wildernisparken. In zijn schotschrift, Man swarm, how overpopulation is killing the wild world, vergelijkt Dave Foreman de mensheid met een sprinkhanenzwerm. De wereldbevolking zou drastisch gereduceerd moeten worden, aldus Foreman. De ASN Bank belijdt datzelfde geloofsartikel wanneer zij een tweet uitsturen met de vraag “zou je wel een tweede kind nemen”. Volgens de bank betekent de komst van een nieuw westers kind “55 ton extra CO2-uitstoot”.

Het klimaatdebat gaat dus over meer dan alleen cijfers. Er ligt een wereldbeeld aan ten grondslag. ‘Groen’ vult het religieuze gat dat het geïmplodeerde christendom in het Westen achterliet. Dat kun je alleen bestrijden door een alternatief te bieden. Dat kan liggen in een van de traditionele religies. Of door je te ‘herbronnen’ op je eigen, westerse afkomst, zoals ik dat heb beschreven in mijn boek Liever dood dan slaaf, een pelgrimstocht door de Friese Natuur op zoek naar Vrijheid.

Je kunt aanvoeren dat, aangezien de mens naar ‘Gods evenbeeld’ is gemaakt, het juiste gebruik van de natuur ligt in het vergroten van de positieve impact van mensen op de natuur. Als je meepraat in termen van vermindering van impact, accepteer je de argumenten van je tegenstanders, en kom je terecht in een race die je onherroepelijk verliest.

Het Vaticaan heeft zijn keus al gemaakt. De Paus steunt de territoriale aanspraak van de groene religie en is supporter van het Half Earth-project. De godheid van paus Franciscus is dus De Natuur, en niet de Schepper daarvan.