Veiligheid Nederlandse biolabs: vele hiaten in regels en toezicht
Karel Beckman en Boet Schouwink
Datum: 20 maart 2022
Viroscience was erin geslaagd het vogelgriepvirus het meest gevaarlijke virus ter wereld te maken
De veiligheid van biologische laboratoria zoals het Viroscience Lab in Rotterdam is bijzonder gebrekkig geregeld, zo blijkt uit een rapport van het Instituut voor Fysieke Veiligheid in opdracht van de Raad Commandanten en Directeuren Veiligheidsregio (RCDV). De verantwoordelijkheid is versnipperd, er is geen nationale wetgeving, de brandweer hoeft niet te worden geïnformeerd over calamiteiten en de vergunningverlening vindt plaats op gemeentelijk niveau.
Bij het Viroscience Lab in Rotterdam, onderdeel van het Erasmus Medisch Centrum, wordt onderzoek gedaan naar virussen. Daarbij worden soms natuurlijke virussen bewust gevaarlijker gemaakt of worden nieuwe, dodelijke virussen gecreëerd door elementen van natuurlijke virussen samen te voegen. Volgens de wetenschappers van Viroscience, zoals directeur Marion Koopmans en plaatsvervangend directeur Ron Fouchier, is dergelijk gain of function-onderzoek nuttig, omdat het hen in staat stelt te anticiperen op de komst van gevaarlijke virussen waar we nu nog nooit mee te maken hebben gehad.
Gain of function-onderzoek brengt echter ook risico’s met zich mee. Dat bleek bijvoorbeeld in 2012, toen een onderzoeksteam onder leiding van Fouchier, bekendmaakte dat ze erin waren geslaagd het vogelgriepvirus H5N1 via de lucht overdraagbaar te maken van mens op mens. Met een infection fatality rate (IFR) van 60 procent (60 procent van de geïnfecteerden overlijdt aan het virus, bij Covid-19 ligt dit rond 0,2 procent) was hiermee het H5N1-virus, tot dan toe relatief ongevaarlijk omdat het zelden of nooit oversprong van dier op mens, plotseling het meest gevaarlijke virus ter wereld geworden. Fouchier maakte vervolgens, ondanks verzet van de VS – het onderzoek was gefinancierd met Amerikaans geld – de techniek die hij had gebruikt wereldkundig. Het onderzoek van Erasmus was aanleiding voor de Amerikaanse regering een (tijdelijk) moratorium in te stellen op gain of function-onderzoek. Professor Mark Lipsitch, epidemioloog aan de universiteit van Harvard, was dermate verontrust dat hij in 2014 met andere topwetenschappers een actie startte tegen gain of function-onderzoek. Hij stelde dat het onderzoek “de bevolking blootstelt aan pandemische risico’s waar ze niet om hebben gevraagd, terwijl ze er geen enkele baat van kunnen verwachten”.
Ook in Nederland gingen de alarmbellen af en werden vragen gesteld in de Tweede Kamer. Edith Schippers, de toenmalig minister van Infrastructuur en Waterstaat, erkende in brieven aan de Kamer in februari en maart 2012 dat “in Nederland geen wetgeving (is) rondom beveiliging van hoog-pathogene stoffen” en stelde: “De eisen ten aanzien van bioveiligheid en beveiliging (safety en security) die aan verder onderzoek gesteld moeten worden, moeten op korte termijn kritisch bekeken worden”.
Nu, in 2022, is er echter nog steeds geen nationale wetgeving die de veiligheid van biolabs regelt. Dit ondanks dat er inmiddels diverse rapporten zijn verschenen die erop duiden dat de regelgeving gebrekkig is. Zo besloot de Veiligheidsregio Rotterdam-Rijnmond in 2015 zelf een tijdelijk ‘toetsingskader’ op te stellen voor de vergunningverlening van biolabs, vanwege de ‘hiaten’ in de nationale wet- en regelgeving. Viroscience heeft in 2018 een nieuw biolab in gebruik genomen in Rotterdam. De Veiligheidsregio erkent daarbij dat het gaat om “tijdelijke maatregelen … vooruitlopend op landelijke aanvullende wet- en regelgeving”.
In 2018 gaf de Raad Commandanten en Directeuren Veiligheidsregio (RCDV) opdracht aan het Instituut voor Fysieke Veiligheid onderzoek te doen naar de stand van zaken omtrent de veiligheid van biolabs in Nederland. Dit leidde tot een rapport dat in 2019 werd aangeboden aan de veiligheidsregio’s en in maart 2020 gepubliceerd. De conclusies van dit rapport zijn bijzonder alarmerend. Er wordt onder meer gesteld dat “de wet- en regelgeving rond hoog-risico laboratoria versnipperd is en diverse, maar niet álle aspecten dekt” en “dat er geen integrale wet- en regelgeving is ten aanzien van de locatie (vestiging of uitbreiding) van dergelijke laboratoria in relatie tot de omgeving.”
Bij de vergunningverlening “wordt niet gekeken naar de locatie van de inrichting en de kenmerken van het gebouw (bijvoorbeeld de aard, de functie en de openbare toegankelijkheid) en van de omgeving. Daarnaast bestaan er hiaten wat betreft de toetsing op de beheersbaarheid van calamiteiten. De wetgeving voorziet niet in toetsing op mogelijke effecten voor de publieke gezondheid en veiligheid. Er is geen wetgeving waarin advies van de veiligheidsregio over hoog-risico biologische laboratoria verplicht wordt gesteld. De veiligheidsregio’s zijn niet vanzelfsprekend (tijdig) op de hoogte van de aanwezigheid, exacte locaties en andere relevante data van hoog-risico laboratoria. Daarnaast moet worden geconstateerd dat er weliswaar veel initiatieven zijn met betrekking tot bio-security maar dat een wettelijk kader nog ontbreekt.”
Er sinds het verschijnen van dit rapport geen enkele actie ondernomen om de aanbevelingen in beleid om te zetten. Dit terwijl er nog altijd een zeer reële mogelijkheid bestaat dat het Covid-19 virus per ongeluk uit het onderzoekslab in Wuhan in China is ontsnapt. Daarover later meer in De Andere Krant.
De Veiligheidsregio Rijnmond-Rotterdam en het Instituut voor Fysieke Veiligheid konden nog niet reageren op vragen van De Andere Krant. De communicatie-afdelingen gaven aan overbelast te zijn vanwege de Oekraïne-crisis.
- De verantwoordelijkheid voor de veiligheid van biolabs is versnipperd over zes ministeries.
- Er is in Nederland geen wet- en regelgeving voor de plaatsing of uitbreiding van biolaboratoria m.b.t. de omgeving.
- Het is in Nederland lastiger om – bij wijze van spreken – een omgevingsvergunning te krijgen voor een kinderboerderij, dan voor een laboratorium waar extreem gevaarlijk virusonderzoek plaatsvindt.
- De veiligheidsregio’s zijn niet per definitie (tijdig) op de hoogte van de in de regio gevestigde biolaboratoria. Dit betekent dat bijvoorbeeld de brandweer niet noodzakelijkerwijs over een lijst van ‘risicoadressen’ beschikt waarbij extra voorzichtigheid geboden is bij een branduitbraak.
- Er is geen wettelijk kader m.b.t. ‘biosecurity’, ofwel het voorkomen van terroristische acties rondom biolabs.
- De verantwoordelijkheid voor de beoordeling van de veiligheid ligt volledig bij de gemeentes waarin de biolabs gevestigd zijn of gaan worden.
Wat je alleen leest in De Andere Krant
Dossiers
