^DeAndereKrant

“De wet- en regelgeving rond hoogrisico-laboratoria is versnipperd” en “er is geen integrale wet- en regelgeving ten aanzien van de locatie (vestiging of uitbreiding) van dergelijke laboratoria in relatie tot de omgeving”. Zo luidde in maart 2020 de ontluisterende conclusie van een onderzoek van het Instituut voor Fysieke Veiligheid (IFV), tegenwoordig Nederlands Instituut Publieke Veiligheid (NIPV) geheten, in opdracht van de Nederlandse Veiligheidsregio’s.

Het onderzoek volgde op de vergunningverlening aan het instituut Viroscience van het Erasmus MC voor de bouw van een nieuw hoogrisico-lab in Rotterdam in 2018. De Rotterdamse burgemeester Aboutaleb, die het virusonderzoek van Viroscience een warm hart toedraagt, bekende niettemin in een commissievergadering van de gemeenteraad op 24 juni 2021 dat hij verbaasd was dat de vergunningverlening voor het lab puur een lokale aangelegenheid bleek te zijn. Er kwam geen enkele toezichthouder aan te pas. Aboutaleb zei dat hij hierover zijn zorgen had uitgesproken tegenover het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Het betekent dat ieder particulier bedrijf dat met gevaarlijke virussen wil werken, daarvoor alleen een omgevingsvergunning nodig heeft, stelde de burgemeester. Dat kon toch niet de bedoeling zijn?

Toch is het zo. In Nederland is geen toezichthouder voor hoogrisico-biolabs en geen nationale regelgeving. Er is ook niemand die een overzicht heeft welke risicovolle activiteiten plaatsvinden. Het NIPV stelt in antwoord op vragen van De Andere Krant dat veiligheidsregio’s in de toekomst “op de hoogte” moeten worden gesteld als zich een hoogrisico-lab in hun gebied vestigt. Maar dat is alles. “We hebben vanuit het NIPV geen overzicht van welke hoogrisico-biolabs er zijn in Nederland en wat voor activiteiten daar worden ondernomen,” erkent het NIPV. “Er is ook geen landelijk overzicht beschikbaar... Wellicht beschikt de NCTV (Nationaal Coördinator Terrorisme en Veiligheid) over dit overzicht.”

De Veiligheidsregio Rijnmond-Rotterdam (VVR) verleende Viroscience een vergunning op basis van een tijdelijk, speciaal opgetuigd ‘toetsingskader’, in afwachting van nationale regelgeving. “Landelijk is er biosecurity-wetgeving in voorbereiding”, stelde VRR in antwoord op vragen van De Andere Krant. “Hierbij zijn meerdere departementen betrokken. Het Ministerie van Justitie & Veiligheid is hierin het coördinerend departement.” VRR stelde verder “niet op de hoogte zijn” van “specifieke onderzoeken of werkzaamheden” bij het Erasmus MC. Volgens VVR was daar “ook geen noodzaak toe”.

De Veiligheidsregio Rijnmond-­Rotterdam wacht dus op het ministerie van Justitie & Veiligheid voor landelijke wetgeving, maar navraag bij dit ministerie, waar ook de NCTV onder valt, levert niets op. Twee woordvoerders van J&V en NCTV verklaren dat ze niets weten van enige activiteiten op dit gebied. Zij verwijzen naar het ministerie van VWS (Volksgezondheid).

Dat doet ook perswoordvoerder Coen Berends van het RIVM. Die had eerder tegenover De Andere Krant laten weten dat er “nationale wetgeving in voorbereiding” zou zijn voor het toezicht op biolabs. Bij navraag kon hij echter niet zeggen wie hiervoor verantwoordelijk was. Uiteindelijk meldde Berends: “Ik heb inmiddels contact gehad met het ministerie van J & V. Nu blijkt dat niet dit ministerie, maar het ministerie van VWS verantwoordelijk is voor wetgeving. Ik verwijs je daar naartoe voor vragen hierover”.

Maar bij VWS blijken ze ook van niks te weten. Het enige dat de woordvoerder van VWS weet te melden is dat er een onderzoeks-samenwerkingsverband bestaat binnen de WHO waar VWS en RIVM deel van uitmaken. Het ministerie is niet bezig met voorbereidingen voor wetgeving op biolabs. Ook het ministerie van OC en W zegt desgevraagd zich niet bezig te houden met toezicht op biolabs en verwijst eveneens naar VWS.

Zo blijkt dus dat er sinds 2012, toen toenmalig minister van Volksgezondheid Edith Schippers in twee Kamerbrieven erkende dat het toezicht op hoogrisico-biolabs inadequaat was, en versnipperd, nog niets te zijn gebeurd.

Wel is in 2013 het Bureau Biosecurity opgetuigd, dat deel uitmaakt van het RIVM. Het begrip ‘biosecurity’ verwijst naar het risico van bewuste pogingen om gevaarlijke virussen te ontvreemden uit laboratoria. Maar het Bureau Biosecurity is niet meer dan een “kennis- en informatiepunt”, zo blijkt. In antwoord op vragen van De Andere Krant stelt het RIVM: “Een lijst met alle hoogrisico-laboratoria heeft Bureau Biosecurity niet. Vergunningen voor dergelijke labs worden via de omgevingswet afgegeven en deze gegevens zijn mogelijk te verkrijgen bij de betreffende gemeenten of de omgevingsdienst.” Op de vraag hoe het toezicht op biosecurity bij Viroscience is geregeld, is de reactie: “Het RIVM kan deze vraag niet beantwoorden”.

Hoe erg is het gebrekkige toezicht op hoogrisico-biolabs? De rampzalige repercussies van de coronapandemie hebben nieuw licht geworpen op de activiteiten die plaatsvinden in biolabs overal in de wereld, met name het zogeheten gain of function-onderzoek waar vele labs zich mee bezighouden. Bij dergelijk onderzoek worden virussen bewust gevaarlijk gemaakt. De rechtvaardiging hiervoor is dat dit de farmaceutische industrie de mogelijkheid biedt om nu al vaccins te ontwikkelen, zodat we deze virussen kunnen bestrijden mochten ze ooit in de natuur opduiken. In de praktijk is dit zelden of nooit gebeurd.

De ware reden voor gain-of-function onderzoek lijkt eerder te maken te hebben met mogelijke militaire toepassingen. Het is de afgelopen tijd bekend geworden dat het Amerikaanse ministerie van Defensie in enkele tientallen landen in de wereld onderzoek in biolabs sponsort, mogelijk om biowapens te ontwikkelen. Onderzoekers van naam en faam, zoals professor Marc Lipsitch van de universiteit van Harvard en dr. Lynn Klotz van het Amerikaanse Center for Arms Control and Non-Proliferation, hebben opgeroepen tot het beëindigen van alle gain of function-onderzoek, omdat zij de risico’s te groot achten.

Welke experimenten in Nederland plaatsvinden is niet duidelijk. Volgens recente gegevens van het Center for Arms Control and Non-Proliferation vinden bij Erasmus MC meer gevaarlijke virusonderzoeken plaats dan waar ook ter wereld – deels gefinancierd door de Amerikaanse overheid. Een team onder leiding van professor Ron Fouchier van Viroscience, ontwikkelde in 2011 een vogelgriepvirus dat “het gevaarlijkste virus” ooit werd genoemd. Dit virus had een mortaliteit van 60 procent (6 op de 10 mensen die het virus oplopen sterven eraan) en is door Fouchier doelbewust overdraagbaar gemaakt van mens tot mens, iets dat natuurlijke vogelgriepvirussen niet hebben. Het is niet duidelijk of dit vogelgriepvirus zich nog in Rotterdam bevindt.

Fouchier verklaarde tegenover de Rotterdamse gemeenteraad op 24 juni 2021 dat het risico op ontsnapping van een gevaarlijk virus uit zijn lab, één op de miljardjaar zou zijn. Maar volgens experts als Lipsitch en Klotz ontsnappen er regelmatig virussen uit labs overal in de wereld. Zij noemen de kans op een lab-lek dan ook reëel.

Wat ook niet geruststelt: op 30 maart 2022 waarschuwde Robert Redfield, voormalig directeur van de CDC in de VS: “Ik geloof dat de grote pandemie nog moet komen, en dat dit een vogelgrieppandemie gaat worden die de mens zal treffen. Die gaat een mortaliteit hebben van 10 tot 50 procent. Dit gaat een probleem worden.”

Er lijkt dus wel degelijk reden te zijn om het toezicht op wat er bij Viroscience en in andere labs in Nederland gebeurt, beter te regelen. Kamerlid Wybren van Haga maakt zich zorgen over de situatie. Hij wil onder meer weten van minister Kuipers van VWS welke experimenten plaatsvinden, hoe de veiligheid hiervan kan worden gegarandeerd en wie het onderzoek financiert.