^DeAndereKrant

Mireille was 17 toen zij als eerste kind in Nederland euthanasie kreeg. 20 oktober 2023 blies zij haar laatste levensadem uit. In de mini-documentaire die over haar euthanasietraject is gemaakt, laat Mireille een indrukwekkende lijst zien van alle behandelingen die zij had doorlopen. Zonder resultaat: haar doodswens bleef. Haar lijden werd beoordeeld als ondraaglijk en uitzichtloos, en ze werd als wilsbekwaam verklaard. Daarmee voldeed zij aan de criteria voor euthanasie.

De afgelopen jaren is een toename te zien van het aantal psychiatrisch patiënten dat om euthanasie vraagt, en krijgt. In 2019 ging het om 68 mensen, in 2022 waren het er 115. De wachtlijsten bij Expertise­centrum Euthanasie blijven onverminderd lang. Psychiaters en andere ggz-professionals zitten met de handen in het haar en breken zich het hoofd over de vraag hoe om te gaan met (jonge) mensen met een persisterende doodswens. Het onderwerp krijgt ook steeds meer media-aandacht. “De media duiken erop, wat begrijpelijk is”, zegt Theo Boer, hoogleraar Ethiek van de gezondheidszorg van de Protestantse Theologische Universiteit. “Het gaat om een heel complex en emotioneel probleem, waarbij velen zich wel iets kunnen voorstellen. Ze kennen bijvoorbeeld iemand in hun omgeving die diep in de puree zit of zelfs suïcideplannen heeft. Ze gunnen iemand liever een vredige dood in bed, dan een sprong voor een trein.” Wat de aandacht ook heeft versterkt, vervolgt Boer, is ‘de buitengewoon knappe wijze’ waarop hoofdrolspelers psychiater Menno Oosterhoff en zijn Vlaamse collega Kit Vanmechelen het in de publiciteit brengen. Die toegenomen publiciteit baart hem zorgen. “Het is boven alle twijfel verheven dat mensen op ideeën komen als er veel over wordt gesproken.” Hij ziet parallellen met de aandacht voor transgenders. “In beide gevallen is het een veelbesproken trendy verschijnsel, waarbij het spreken erover de behoefte doet toenemen. Mensen raken in vertwijfeling over hun identiteit.”

Euthanasie bij psychiatrie is de moeilijkste en tegelijk meest begrijpelijke ­euthanasie die er is, vindt Boer. “Moeilijk, omdat het erg complex is om te bepalen of de patiënt wilsbekwaam is, of de behandelend arts niet meegezogen wordt in de vertwijfeling van de patiënt en inderdaad gaat denken dat er geen hoop meer is. Begrijpelijk, omdat ik denk dat het lijden bij deze patiënten het ergste lijden is wat er bestaat. Bij somatische ziektes heb je goede medicijnen en palliatieve zorg. Een kankerpatiënt die terminaal is, heeft doorgaans een goed functionerend netwerk om zich heen van vrienden en krijgt alle sympathie. Zet daar tegenover een psychiatrisch patiënt die vaak geen sociaal netwerk heeft of voor overlast gevende situaties zorgt. Niemand weet wat ze ermee aan moeten. Ook hun woonsituatie is beroerd: ze hebben vrijwel geen geld. Daarbovenop zijn ze veroordeeld tot een lijdensweg van misschien wel tien, twintig, dertig jaar. Dus ik begrijp het ook heel goed.” Ook dubbel is dat als een patiënt van een arts toestemming krijgt om dood te gaan, dit inderdaad de overtuiging van de patiënt bevestigt dat hij er maar beter niet meer kan zijn. “Dat is een heel sterk signaal. Terwijl een psychiater eigenlijk juist hoop moet uitstralen”, vindt Boer.

Begeven we ons op een hellend vlak? Nederland en België zijn koploper euthanasie bij psychiatrisch lijden en ‘onze’ euthanasiepraktijk wordt ook internationaal gezien bekritiseerd. “We zijn doorgeschoten”, zegt Boer, “in die zin dat we ondraaglijk lijden vaak beantwoorden met de dood. Het leven is soms verdraaid moeilijk, voor iedereen. We komen terecht in een cultuur van wanhoop, waarin de dood steeds vaker geldt als beter dan het leven. Ik vind dat zorgelijk. We weten lijden moeilijker een plek te geven. Het idee van maakbaarheid heerst sterk: leven moet een succes zijn. Dat is niet reëel. We moeten leren te navigeren op de stormen en golven van het leven. Dan is de dood geen oplossing, maar moet je levenshulp met elkaar oefenen.”

De bekende psychiater Bram Bakker stapte een paar jaar geleden uit zijn vak, omdat hij de benadering in de psychiatrie te beperkend vond. “Ik ben psychiater geworden om mensen te helpen beter te worden. De diagnose is veel te dominant geworden”, vindt hij. “Komt iemand er niet uit met pillen of therapie, dan ga je toch wat anders proberen, zoals ademwerk? Er is geen enkel bewijs dat psychiatrie de beste aanpak is.” Over euthanasie zegt hij: “Het is nogal wat dat een dokter kan beslissen over leven en dood. Wat ik altijd heb gedaan, is kijken wat de mogelijkheden zijn richting het leven. De conclusie dat iemand niet verder wil, kan ik respecteren maar ik kan daaraan niet actief bijdragen.”

Net als Boer ziet hij een aanzuigende werking door de toegenomen media-aandacht, net als bij genderdysforie. “Het staat er niet best voor”, zegt Bakker over de huidige stand van de psychiatrie. “Existentiële vragen slaan we over. Hoe komt het dat jonge mensen hun leven niet kunnen lijden? Een psychiater zei: ‘De mensen zijn niet gek, maar de wereld waarin ze zijn grootgebracht. Neem nu de beschikbaarheid van opvoeders, die vaak twee banen hebben. Kinderen zijn enorm kwetsbaar in hun emotionele ontwikkeling, later kunnen mede daardoor psychische problemen ontstaan.”

Hoe ziet hij de toekomst van de geestelijke gezondheidszorg voor zich? Is er nog hoop voor ernstig psychiatrische patiënten, nu ook steeds meer specialistische ggz-instellingen hun deuren sluiten? “Zolang wij het systeem in stand houden, wordt het alleen maar erger. Ik vind dat de bureaucreatie eruit moet worden geflikkerd, weg met die diagnoses”, zegt Bakker. “Nu ga ik trouwens iets gruwelijks zeggen: wat nu gebeurt bij euthanasie bij psychische stoornissen, is onderdeel van een businessmodel. Er worden bakken met geld aan verdiend. Declarabele verrichtingen, zoals vragenlijsten en medicijnen, leveren veel geld op. Ik ben voor eigen regie en autonomie. Daarom ben ik voorstander van alternatieven als de pil van Drion.”

Euthanasie in de psychiatrie is ook een hoofdpijndossier voor Rob Bruntink, auteur-expert palliatieve zorg en psychiatrie. Ook hij is bezorgd over de ‘PR voor euthanasie’, in de vorm van de (social) media-aandacht van eerdergenoemde psychiaters Oosterhoff en Vanmechelen en hun stichting KEA, die zich inzet voor euthanasie bij psychisch lijden. “Anders dan bij lichamelijk lijden, weet je niet of psychisch lijden uitzichtloos of ondraaglijk is, terwijl je dat bij een ziekte als kanker of dementie feitelijk kunt vaststellen. Er zijn ook casussen waarbij mensen toestemming kregen voor euthanasie, maar dat door veranderingen in hun leven hun doodswens afnam. Bijvoorbeeld omdat diegene een relatie kreeg. De wens om euthanasie te willen, verdween als sneeuw voor de zon.”

“Het is nog enger aan het worden dan tien jaar geleden”, vindt Bruntink, die al langere tijd het onderwerp volgt. “Er is een toename te zien dat steeds jongere mensen euthanasie krijgen. Dat terwijl hun hersenen nog lang niet volledig volgroeid zijn. Het is extreem zorgelijk dat er lange wachtlijsten zijn en er een gebrek is aan deskundig aanbod.” Zowel Bruntink als Boer zijn het ermee eens dat de verschraling van de ggz, zoals de afbouw van het aantal bedden voor intensieve behandeling of crisisopnames, bijdraagt aan de toename van het aantal psychiatrische euthanasieverzoeken. “Ook is er sprake van een romantisering van de euthanasie-dood”, vindt Bruntink. “Men heeft niet door wat voor besmettelijk geluid hiervan uitgaat. Voorstanders van euthanasie voeren vaak het argument aan dat euthanasie een gruwelijke, verminkende zelfmoord, zoals eens sprong voor een trein voorkomt. Volgens Bruntink is dit niet waar. “Wetenschappelijk onderzoek wijst uit dat juist in landen met een liberaal euthanasiebeleid een toename is van euthanasie én zelfmoord.”

Er zijn onderzoeken gedaan naar andere landen, waarin een liberale euthanasiepraktijk bestaat, zoals België en Nederland. Daar wordt niet minder vaak voor zelfmoord gekozen. Kortom: het liberale euthanasiebeleid zorgt eerder voor toename van euthanasie én zelfmoord”, aldus Bruntink. Er moet veel meer worden ingezet op palliatieve zorg, vindt hij. Zorg die vooral bekend is in de reguliere geneeskunde om het lijden van ongeneeslijk zieke patiënten te verlichten, maar die net zo goed in de psychiatrie kan worden toegepast. “Van een ziekte als schizofrenie genezen mensen ook niet. Als je daarop een palliatieve benadering loslaat, kijk je naar wat nodig is om het leven leefbaar te maken. Crustatieve zorg, heet dat. In Vlaanderen is men daarmee al veel verder. Maar de gemiddelde ggz-instantie in Nederland interesseert dat ogenschijnlijk helaas niets.”