^DeAndereKrant

Als één ding in de coronapandemie duidelijk werd, was het wel dat landen voor hun vaccins volledig overgeleverd waren aan de farmaceutische industrie. Die besliste tegen welke prijs er werd geleverd en wie voorrang kreeg. Dat was ooit wel anders. In oktober 2001, toen er gevreesd werd voor een pokkenepidemie, gaf minister Els Borst van Volksgezondheid de Nederlandse ‘Staatsvaccinfabriek’ de opdracht om voor de gehele Nederlandse bevolking een pokkenvaccin te maken. Een half jaar later werden er twintig miljoen doses geleverd.

De Staatsvaccinfabriek was gevestigd in Bilthoven. Daar wordt sinds 1901, op het Antonie van Leeuwenhoek-terrein, onderzoek gedaan naar onder meer cholera, difterie, tuberculose, tyfus, syfilis en de Spaanse griep. ­Nederlandse vaccin­onderzoekers ontwikkelden er vaccins in hun laboratoria en konden vervolgens alle kindervaccins zelf produceren. Het zou uitgroeien tot een van de meest toonaangevende vaccinontwikkelaars en producenten ter wereld. Een derde van alle huidige vaccins wereldwijd is gebaseerd op techniek uit Bilthoven.

Niettemin was het bedrijf commercieel gezien geen succes. Het Nederlands Vaccin Instituut (NVI), zoals het inmiddels heette, schreef aan het begin van deze eeuw rode cijfers. In 2012 besloot de Nederlandse regering de productietak van de NVI te verkopen aan de schatrijke Indiase farma-ondernemer dr. Cyrus S. Poonawalla (geschat vermogen 22,8 miljard dollar), die ooit nog stage had gelopen bij het RIVM voordat hij zijn Serum Institute of India uitbouwde tot de grootste vaccinproducent van de wereld. De NVI was destijds een van de vier fabrieken ter wereld die in staat was een poliovaccin te maken. Dit productiebedrijf heet nu Bilthoven Biologicals. Onderzoek en ontwikkeling van vaccins bleef in handen van de staat en ging verder onder de naam Intravacc.

Opmerkelijk is dat de staat in 2013 ook het volledige Antonie van Leeuwenhoekterrein, waar Bilthoven Biologicals, Intravacc, maar óók het RIVM zijn gevestigd, aan Poonawalla verkocht. Het terrein met een boekwaarde van 98 miljoen euro, werd van de hand gedaan voor 48,3 miljoen.

De huur die RIVM voor het terrein en de gebouwen aan Poonawalla betaalt is inmiddels circa 7 miljoen per jaar. Het RIVM gaat verhuizen, maar het nieuwe gebouw van het RIVM, dat in aanbouw is, wordt geplaagd door tegenslagen. De veiligheid van de erin te bouwen biolabs is in het geding door de trillingen van de nabijgelegen snelweg. De bouwkosten zijn daardoor inmiddels opgelopen tot een kleine 300 miljoen euro.

Bij het bekendmaken van het besluit tot verkoop van Bilthoven Biologicals liet de toenmalige minister van VWS Ab Klink er geen twijfel over bestaan dat Intravacc niet verkocht zou gaan worden. Volgens hem was het nodig “om in het publieke belang vaccins te (kunnen) ontwikkelen of te verbeteren, daar waar de industrie dat laat liggen”. Dat verandert onder zijn opvolger Edith Schippers, die in 2015 Intravacc toch in de verkoop doet. Oud-directeur-generaal van het ministerie van Volksgezondheid Hans de Goeij heeft kritiek op dat besluit. Hij noemt het een “te grote aantasting van het publieke belang”. In 2018 licht minister Bruno Bruins de Tweede Kamer in dat Intravacc officieel te koop is gezet. Bruins is tegenwoordig onder meer commissaris bij Intravacc.

Door de coronacrisis wordt de privatisering van Intravacc uitgesteld, maar op 6 juli 2022 kondigt minister van VWS Ernst Kuipers aan dat het ‘verkoopproces’ weer wordt opgestart. “Met de beleidsvoornemens rond pandemische paraatheid heb ik de publieke belangen heroverwogen en concludeer ik dat voor het borgen van de publieke belangen rond leveringszekerheid van vaccins een deelneming in Intravacc BV niet de oplossing is”, meldt hij.

Volgens Kuipers kunnen publieke belangen worden gewaarborgd “middels contractuele afspraken met de koper...Het is mogelijk om in het verkooptraject aan kopers van tevoren bepaalde eisen te stellen, om zo te waarborgen dat bijvoorbeeld tot op zekere hoogte kennis en werkgelegenheid in Europa behouden zal blijven”. Het klinkt niet al te overtuigend. In een Kamerbrief van 26 juni 2018 stelde de regering: “Zodra Intravacc een vaccin dat tot stand is gekomen met publieke middelen overdraagt aan een producent zal de nieuwe eigenaar van Intravacc met de producent afspraken maken over de prijs die de producent aan de Staat zal rekenen. Ook deze afspraak zal contractueel worden vastgelegd”. Dat lijkt een wat vreemde redenering. Een nieuwe eigenaar zal immers vanzelfsprekend meer belang hebben bij een hogere prijs voor de vaccins.

Over wie de mogelijke koper wordt van Intravacc, is nog niets bekend. Maar voor de hand ligt dat het Poonawalla wordt. In 2019 sloot burgemeester van De Bilt Sjoerd Potters tijdens een handelsmissie naar India – buiten de gemeenteraad om – nog een deal met Poonawalla over de aankoop en ontwikkeling van een terrein van 12 hectare naast het Antonie van Leeuwenhoek-terrein, dat tegenwoordig Utrecht Science Park Bilthoven (USPB) en ook wel Poonawallasciencepark wordt genoemd.

De gevraagde verkoopprijs voor Intravacc is niet bekend. Voor Bilthoven Biologicals werd in 2012 32 miljoen euro betaald. De nieuwe eigenaar van Intravacc wacht wel een vliegende start. In de brief uit 2018 belooft de regering namelijk een gunstige verkooppremie: de geprivatiseerde organisatie zal zich verzekerd weten van 64,4 miljoen euro aan gegarandeerde winkelnering door de Nederlandse staat. De koper zal wellicht ook kunnen profiteren van een product van Intravacc dat veelbelovend lijkt: het neussprayvaccin AVACC10. Neussprayvaccins worden gezien als een ei van Columbus aangezien ze beogen de nesteling van virussen in neus- en keelholte tegen te gaan. Daarmee zouden ze besmetting en transmissie veel effectiever kunnen onderdrukken dan de huidige generatie geïnjecteerde Covid-vaccins.

Intravacc kan bovendien profiteren van een heel bijzondere milieuvergunning die geldt op het Antonie van Leeuwenhoek-terrein. In 2013 is door minister Schippers namelijk besloten om alle labs op het terrein te ontheffen van de verplichting om voor elke activiteit, inclusief hun genetische manipulaties, een aparte vergunning aan te vragen. Op haar verzoek werd een stichting opgericht – de stichting ALT (Antonie van Leeuwenhoekterrein) die namens alle bedrijven de vergunningen beheert. De reden die zij hiervoor gaf is dat “zonder wijziging van de vergunningssituatie de minister van VWS verantwoordelijk is voor milieuconsequenties van de productie, diensten en faciliteiten van deze private partij”, en financieel aansprakelijk is. Die verantwoordelijkheid en aansprakelijkheid is nu dus neergelegd bij de stichting ALT. Deze stichting wordt bestuurd door de directeuren van Intravacc (Nico Oudendijk), Poonawallasciencepark (Jef de Clerq) en Bilthoven Biologicals (Jan-Eric Zandbergen). Als Intravacc wordt verkocht aan Serum Institute of India, zal de stichting volledig onder beheer van Poonawalla staan.

De stichting ALT weigert vooralsnog vragen te beantwoorden over de precieze aard van de activiteiten die op het terrein plaatsvinden en de risico’s daarvan voor de omgeving, omdat het zou gaan om “vertrouwelijke bedrijfsinformatie”. De stichting heeft geen telefoonnummer en deponeert geen jaarverslagen, alleen milieujaarverslagen, waarin echter niets te vinden is over de activiteiten van de individuele bedrijven. Op dit moment staan er op het terrein vier biolabs te huur, in ‘Building X’, die door Intravacc zijn gebouwd en waarin externe partijen virusonderzoek mogen doen. Ook worden er dierproeven gedaan. In 2017, 2018, 2020 en 2021 werd bij routineinspecties het poliovirus aangetroffen in de riolering van het terrein.