^DeAndereKrant

Op 23 maart 2019, een jaar voor het coronatijdperk, riep het ministerie van VWS de Vaccinatiealliantie in het leven, een groep van artsen, wetenschappers, communicatiedeskundigen en beleidsmakers die zich inzetten “om het belang van vaccinaties bij een breed publiek onder de aandacht te brengen” en “misleidende informatie” tegen te gaan. Op 15 april van dat jaar richtte VWS ook een – onder de radar opererende – Denktank Desinformatie op.

De denktank, die volgens VWS bestaat uit “vrijwilligers”, heeft de afgelopen twee jaar continu overleg met elkaar gevoerd. De deelnemers houden zich bezig met het promoten van de Covid-19 vaccins en het bestrijden van wat zij beschouwen als ‘desinformatie’ over vaccins. Hoe dit precies in zijn werk gaat, is door VWS niet bekend gemaakt. Maar duidelijk is dat de denktank meer doet dan alleen “denken” en een grote stempel drukt op wat de bevolking wel maar vooral ook niet te horen krijgt over de Covid-vaccins. Ze bellen onder meer de redacties van kranten en tijdschriften om informatie in artikelen te ‘corrigeren’ en oefenen druk uit op medici die ‘onjuiste’ informatie zouden verspreiden.

Mede dankzij documenten opgevraagd onder de Wet Openbaarheid Bestuur (Wob) weten we inmiddels meer over hoe de denktank is samengesteld. Er zijn naar schatting 43 mensen bij betrokken. Minister Kuipers heeft inmiddels erkend dat er in ieder geval 35 mensen in de denktank zitten. Naast overheidsfunctionarissen en academici zitten er ook vertegenwoordigers van Google en Facebook in de denktank, zo blijkt uit een reactie van de minister in antwoord op Kamervragen van Wybren van Haga.

Wendy Mittemeijer, Senior Medical Advisor voor farmabedrijven, die gespecialiseerd is in wetenschapscommunicatie en de ethische aspecten van informatie en reclame, verbaast zich over de samenstelling van de groep: “Doordat er vertegenwoordigers van sociale media in de Covid-denktank zitten, ontstaat er een verstrengeling tussen politiek en media, waarbij onwelgevallige informatie actief wordt onderdrukt of verwijderd. Ik heb de afgelopen twee jaar veel eenzijdige censuur op sociale media gezien van gerenommeerde experts en wetenschappers. Dat is een doodsteek geweest voor het publieke en wetenschappelijke debat en dat heeft de eerlijke informatievoorziening van burgers tegengewerkt. Dit is zorgwekkend. De overheid heeft immers niet het patent op ‘de waarheid’, als die al bestaat”. Mittemeijer lanceerde eerder dit jaar het initiatief Ethiek en Farma (www.ethiekenfarma.nl), een ‘verbindend platform’ dat ethiek op het gebied van farmaceutische zorg op de kaart wil zetten.

Mittemeijer denkt dat de intenties van de leden om deel te nemen in de basis goed zijn geweest en zijn voortgekomen uit hun overtuiging dat vaccineren altijd en voor iedereen de enige juiste keuze is: “Het is niet vreemd dat je als denktank-deelnemer fanatiek bent bij het propageren van vaccinatie en net als VWS overtuigd bent dat massavaccinatie en een doorlopend programma van herhaalinjecties de enige weg uit de crisis is. Veel mensen waren bang, en massavaccinatie is als enige oplossing gepresenteerd. Maar met eenzijdige reclame en stellige aannames iemand overtuigen is iets anders dan eerlijk en onderbouwd informeren over wat wel en niet bekend is over corona en de vaccins. Als patiënt wil je bovendien weten of je arts samenwerkt met de politiek of echt onafhankelijk is. Dat er nu nauwelijks transparantie is, vind ik heel schadelijk vanuit patiënten-perspectief. Ik verwacht dan ook dat door de aanpak van de denktank het vertrouwen in de overheid en in geneesmiddelen, waaronder dus ook vaccins, juist zal afnemen.”

De namen van vertegenwoordigers van overheidsinstanties die in de denktank zitten worden niet geopenbaard. Uit de lijst met e-mailadressen van de denktank kan worden opgemaakt dat 35 procent (15 van de 43 leden) bestaat uit vertegenwoordigers van overheidsinstanties zoals VWS, Lareb, RIVM, TNO, GGD, College ter Beoordeling Geneesmiddelen (CBG), Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ) en Instituut Verantwoord Medicijngebruik (IVM). Daaronder zitten 9 ambtenaren van VWS. Minder dan de helft (44 procent) van de denktank wordt vertegenwoordigd door mensen die buiten de overheid werkzaam zijn. Daarvan is slechts een heel klein deel werkzaam bij een universiteit en/of ziekenhuis, zo blijkt uit Wob-onderzoek. Naar schatting gaat het om 5-6 academici. Gezien het doel van de denktank zijn dit waarschijnlijk artsen met kennis van infectieziekten, die qua opinie op dezelfde lijn zitten als de overheid.

Op basis van Wob-documenten is duidelijk geworden dat ook een vertegenwoordiger van AJN Jeugdartsen deelneemt aan de Denktank Desinformatie. Ook experts van Universiteit Utrecht, de Vrije Universiteit, de Radboud Universiteit, en Ziekenhuis Rivierenland Tiel zitten in de denktank.

Ruud Coolen van Brakel, directeur van IVM, heeft inmiddels erkend via Twitter dat hij in de denktank zit. In een tweet geeft hij aan dat het doel volgens hem het ‘uitwisselen van informatie’ is. Uit de Wob-documenten blijkt echter dat de activiteiten van de denktank veel verder gingen dan ‘informatie uitwisselen’. Experts die massavaccinatie niet propageerden of kritische vragen stelden, werden op (sociale) media gecensureerd. Daarmee is met de Denktank Desinformatie een politiek instrument in het leven geroepen om vaccins te promoten en onwelgevallige informatie tegen te werken, stelt Mittemeijer.

Mittemeijer vraagt zich af hoe wetenschappelijk de denktank eigenlijk is: “Doordat VWS zelf een kleine groep experts heeft geselecteerd, is er niet alleen sprake geweest van te weinig wetenschappelijk gewicht in de denktank, maar ook te weinig verschillende onafhankelijke visies. Door de politiek en haar instanties zwaar te vertegenwoordigen, is deze denktank een verlengstuk van de politiek geworden. Ik vraag me af of de deelnemers zich dat voldoende realiseren. Met wetenschap en de burgers breed informeren, zodat zij hun eigen keuze kunnen maken, heeft dit niets meer van doen. Het is verworden tot een marketingtool. Met het woord ‘desinformatie’ heb ik ook moeite. Wat is dat? En wie bepaalt dat? Kennis is niet in beton gegoten, dat is dialoog en ontwikkeling. Wetenschap gaat over wat we niet weten.”

De Denktank Desinformatie bestaat dus overwegend uit strategisch gekozen stakeholders, die samen een breed draagvlak onder de bevolking kunnen genereren. Maar ook andere samenwerkingen tussen VWS, de denktank en personen die massavaccinatie propageren zijn niet ondenkbaar. Bijvoorbeeld met zelfbenoemde ‘debunkers’, die op social media zoals Twitter en Linkedin actief zijn. Denk bijvoorbeeld aan de ondernemers achter de pro-massavaccinatie website Covidwiki.nl, en de zelfbenoemde ‘desinformatiebestrijders’, zoals die van de Stichting Skepsis, een initiatief waar ook redacteuren van reguliere kranten zich mee verbinden. Deze personen zitten zeker niet in het kernteam van de denktank, maar zij lijken er wel mee in verbinding te staan. Deze groep houdt er op social media bedenkelijke technieken op na, zoals het besmeuren van mensen die kritiek hebben op het overheidsbeleid. Het valt op dat dit type ‘factcheckers’ regelmatig op sociale media wordt geciteerd door OMT-leden.

De Denktank Desinformatie lijkt gaandeweg steeds meer uitgegroeid tot een instrument van censuur. Mittemeijer heeft zelf ook meerdere keren op sociale media berichten geschreven die werden gecensureerd, onder meer op LinkedIn. Ook heeft zij, samen met andere kritische experts, te kampen met stelselmatige beledigingen, vooringenomen reacties, en ondermijnende acties. Mittemeijer: “Dat zelfs zorgprofessionals, hoogleraren en journalisten hieraan meedoen vind ik schokkend. Dat het steeds erger wordt, laat mij zien dat mensen die geradicaliseerd zijn in hun denken nu bang zijn dat hun aannames van de afgelopen twee jaar niet klopten. Ik kan me voorstellen dat het moeilijk is om het te verwerken. Zij denken wellicht oprecht dat het nodig is dat mijn mond gesnoerd wordt, en volgen blind de overheid. Toch voel ik compassie voor hen.”

Wanneer we ons inleven in de Denktank Desinformatie, dan is het zeker voorstelbaar dat er ook oude koeien uit de stal van het ‘old boys network’ zijn gehaald. Te denken valt aan “ik wou dat ik ongevaccineerden aan de neus kon herkennen en vervolgen” veearts Ab Osterhaus. Lid van de Raad van Toezicht van de UvA en RIVM, emeritus hoogleraar Willy Spaan, heeft op Twitter aangegeven niet in de kerngroep van de denktank te zitten. Beiden zijn in elk geval wel zeer actief in de sociale of mainstream media. Uit Wob-documenten blijkt dat vier deelnemers vanuit hun privé-adres contact onderhouden met het ministerie, wat kan betekenen dat het om externe consultants gaat die niet (meer) verbonden zijn aan een instantie of universiteit. Maar wie dit zijn blijft voorlopig dus nog even geheim.

Hoewel VWS de initiatiefnemer is van de Denktank Desinformatie, is het onwaarschijnlijk dat VWS ook zelf de boot bestuurt. Want in (informatie)oorlogstijd zijn de ware strategen niet altijd direct publiek zichtbaar. Welke stuurman zit aan het roer? Een expertise die de denktank overduidelijk in huis heeft is strategische kennis van vaccinmarketing. Mittemeijer vermoedt dat de denktank “opereert vanuit een door de overheid geregisseerde verhaallijn, waarbij ethische grenzen en reclameregels worden overschreden, maar die nooit zijn gecorrigeerd door toezichthoudende instanties als Gezondheidsraad, de inspectie (IGJ) of het rechtssysteem”. Het ligt dus voor de hand dat er ook één of meer invloedrijke netwerktijgers in de tank zitten die juridisch en communicatief slim navigeren, en goed zijn in lobbyen en beïnvloeding van nietsvermoedende burgers en stakeholders.

Terwijl de namen van de denktankleden door VWS geheim gehouden worden, is wel duidelijk dat de tank verworden is tot “een orgaan op drift dat veel schade heeft aangericht aan consumenten, artsen, wetenschappers, de wetenschap zelf, het informed consent-principe en de vrijheid van meningsuiting”, stelt Mittemeijer. “Censuur toepassen en eenzijdige rooskleurige verhaallijnen uitdragen om mensen te laten doen wat de overheid wil, is iets anders dan mensen volledig en eerlijk informeren zodat zij zelf een weloverwogen beslissing kunnen maken over hun lichaam. Wat de Denktank Desinformatie bedrijft is in mijn ogen geen wetenschap, maar politiek.”

Realiseren de leden zich dit eigenlijk wel? Mittemeijer is hoopvol. “Ik denk dat de leden, die met goede intenties aan boord zijn gestapt, zich gaan realiseren dat de denktank op ramkoers ligt met ethiek en wetenschap. Hij is in de coronatijd voor politieke doelen ingezet. Ik hoop dat zij hun morele kompas weer laten navigeren in plaats van de overheid en haar strategen. Het is denk ik niet de vraag of maar wanneer de leden voelen dat grenzen zijn overschreden en het zinkende symbool van grootheidswaan willen verlaten. We hebben geen Denktank Desinformatie, censuur brigade of centrum voor wetenschapscommunicatie van de overheid nodig. We hebben weer een open en eerlijke dialoog nodig.”

Niet bekend is wie er precies in de Denktank Desinformatie zitten. Wel is bekend wie er in de Vaccinatiealliantie zitten, die begin 2019 is opgericht. Zo zijn Patricia Bruijning van de Universiteit Utrecht en Karoly Illy (Voorzitter van de Nederlandse Vereniging voor Kindergeneeskunde en OMT-lid) beiden bij bijeenkomsten van de Vaccinatiealliantie gezien.

Een opvallende aanwezige bij de eerste bijeenkomst van de Vaccinatiealliantie is Ted van Essen, bij het grote publiek vooral bekend als tv-dokter en voormalig huisarts. Bekend is dat hij op de achtergrond connecties heeft met Ab Osterhaus en hij is bestuurslid van het ESWI (European Scientific Working group on Influenza), voorzitter van de Nederlandse Influenza Stichting (NIS) en bestuurslid van de Code Geneesmiddelen Reclame voor fabrikanten van geneesmiddelen en vaccins (CGR). Zowel ESWI als NIS ontvangen sponsoring van onder anderen vaccinfabrikanten. Van Essen was een van de eerste BN’ers die ‘zijn mouw opstroopte’ voor de Covid-prikken en die al snel prominent op posters te zien was.

Wie bij de eerste bijeenkomst van de Vaccinatiealliantie in maart 2019 een centrale rol speelde is rechtsfilosoof Roland Pierik, die een uitgebreid adviesrapport over ‘vaccinatietwijfel’ overhandigde aan voormalig staatssecretaris Blokhuis. Pierik heeft geen medische achtergrond, maar is al langere tijd met filosoof Marcel Verweij fervent voorvechter van (de optie tot) een vaccinatieplicht in Nederland. Hij werd geraakt door jeugdervaringen met mazelenuitbraken in zijn religieuze geboortedorp vol antivaxers. Daarom heeft hij een sterk persoonlijk motief om ‘vaccinweigering’ uit te bannen. Dat een filosoof zijn zinnen lijkt te hebben gezet op het stap voor stap afschaffen van het recht op lichamelijke integriteit en dit ethisch recht praat met flinterdunne medische onderbouwing is echter wel opmerkelijk. Of er ethici in de Vaccinatiealliantie of de denktank zitten die dit vanuit andere invalshoeken beschouwen, is niet bekend.