^DeAndereKrant

De Nederlandse regering is, vrij geruisloos, bezig met de oprichting van een instantie die ervoor moet zorgen dat illegale content van het internet en de sociale media wordt verwijderd. Het gaat om de Autoriteit Online Terroristisch en Kinderpornografisch Materiaal (ATKM). Per 1 september 2023 is Arda Gerkens, voorheen directeur van Offlimits (Expertisebureau Online Kindermisbruik) en voormalig vice-fractievoorzitter van de SP in de Eerste Kamer, al benoemd tot directeur van de ATKM. De organisatie zelf is officieel nog niet opgericht. Wie op internet zoekt naar nieuws over de nieuwe autoriteit, vindt vrijwel niets.

In een persbericht laat het ministerie van Binnenlandse Zaken (BZK) weten dat de ATKM zich “gaat richten op het tegengaan van de verspreiding van terroristisch en kinderpornografisch materiaal op het internet”. ATKM kan aanbieders van hostingdiensten in de toekomst “verplichten om online terroristisch of kinderpornografisch materiaal ontoegankelijk te maken”. De nieuwe autoriteit is een initiatief van de NCTV (Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid) en het directoraat-generaal Rechtspleging en Rechtshandhaving, die beide vallen onder het ministerie van Justitie en Veiligheid.

Met de oprichting van de ATKM geeft de regering invulling aan de nieuwe EU-Verordening Terroristische Content Online, zo meldde de toenmalige minister van Justitie, Ferd Grapperhaus, op 20 november 2020 aan de Tweede Kamer. Onder deze verordening moeten alle lidstaten een ‘nationale autoriteit’ inrichten voor het “ontoegankelijk maken van online terroristisch materiaal”. Waarom Nederland ervoor kiest om ook kinderpornografie bij deze autoriteit onder te brengen, is niet duidelijk.

Pikant is dat de ATKM een zelfstandig bestuursorgaan (ZBO) gaat worden. De reden dat voor een ZBO is gekozen, zegt Grapperhaus, is dat de regering vindt dat de ATKM “onafhankelijk” moet kunnen opereren. Censureren van online content “raakt immers aan het in artikel 7 van de Grondwet neergelegde recht op vrijheid van meningsuiting”, schrijft Grapperhaus. “Een cruciaal recht in en voor onze democratische rechtsstaat.”

Maar dat de activiteiten van de ATKM raken aan “de vrijheid van meningsuiting”, zou dat juist niet een reden moeten zijn om de toezichthouder rechtstreeks onder de minister van Justitie te plaatsen? Onafhankelijk Wob-onderzoeker Cees van den Bos vindt van wel. “Het kenmerk van een ZBO is precies dat de minister er geen verantwoordelijkheid over heeft en dat dus geen democratische controle mogelijk is. Er wordt dus een nationale autoriteit opgericht die verregaande bevoegdheden krijgt om censuur te plegen, maar waar de Tweede Kamer niets over heeft te vertellen.”

De kritiek van Van den Bos komt niet uit de lucht vallen. Hij publiceert vandaag (7 oktober) op zijn substack overheidsdocumenten die zijn vrijgekomen na Wob-(Woo-)verzoeken. Deze laten zien dat er binnen de overheid grote weerstand was tegen de vorming van een ZBO voor dit doel. Het was de NCTV die dit plan doordrukte, toont Van den Bos aan. Het ministerie van BZK had grote bezwaren, omdat de ministeriële en parlementaire verantwoordelijkheid buitenspel worden gezet.

Op 17 juni 2020 verscheen een interne e-mail binnen Justitie waarin de kern van het probleem werd samengevat. “Hoofdregel is dat publieke taken onder volledige ministeriële verantwoordelijkheid worden uitgeoefend”, zo wordt gesteld. “Reden: als er een overheidstaak wordt uitgeoefend buiten de ministeriële verantwoordelijkheid, is er een ‘leemte’. De overheid grijpt in en oefent bevoegdheden uit, terwijl er geen minister is die volledig verantwoordelijk en bevoegd is. Daardoor kan ook de Kamer haar controlerende rol minder goed vervullen.” Na deze constatering probeert de auteur, een anonieme ambtenaar, argumenten te vinden om alsnog een ZBO op te kunnen richten. “We willen een ZBO omdat we zo min mogelijk politieke beïnvloeding willen.”

In deze periode verscheen ook een ongevraagd advies van de Raad van State, die alarm slaat over de vele ZBO’s die in Nederland zijn opgericht en hoe deze de ministeriële verantwoordelijkheid en parlementaire controle steeds meer uithollen. Andere voorbeelden van ZBO’s zijn De Nederlandse Bank, het UWV, Commissariaat voor de Media, Staatsbosbeheer, het CBR, het COA, de Nederlandse Zorgautoriteit, enzovoort.

Het ministerie van Binnenlandse Zaken onderschrijft dat standpunt, laat Van den Bos zien. “Onze representatieve democratie draait onder meer op een verantwoordelijke minister die informatie/inlichtingen verstrekt aan het parlement zodat zij hun controlerende rol kunnen vervullen. Een minister moet over die informatie kunnen beschikken”, schrijft een ambtenaar van BZK op 1 oktober 2020 naar aanleiding van het advies van de Raad van State.

Maar de NCTV gaat in die tijd door met lobbyen voor een ZBO. BZK komt eind oktober nog met een voorstel voor een alternatief voor een ZBO, maar de NCTV accepteert dit niet en wint de strijd achter de schermen. Op 20 november 2020 informeert Grapperhaus de Tweede Kamer. Daarna is het drie jaar vrijwel stil – tot nu.

Volgens Van den Bos past de oprichting van de nieuwe autoriteit, in de vorm van een ZBO, in de geleidelijke “staatsgreep” van de NCTV die op dit moment plaatsvindt. De NCTV werkt op haar beurt samen met buitenlandse inlichtingendiensten en particuliere partijen. De nationale democratie wordt zo steeds verder uitgehold, stelt hij. “De ATKM wordt een satelliet-organisatie van de NCTV.” Van den Bos wijst erop dat Dick Schoof, de hoogste ambtenaar op Justitie (secretaris-generaal), hiervoor directeur was van de inlichtingendienst AIVD en daarvoor hoofd was van de NCTV.

De vraag is hoe de ATKM straks het internet en de sociale media gaat controleren. Toenmalig minister Grapperhaus erkende in zijn Kamerbrief van 20 november 2020 dat de activiteiten van de nieuwe autoriteit het grondwettelijke recht op vrijheid van meningsuiting “rechtstreeks raken”. Maar is dat zo, als de ATKM zich beperkt tot ‘terroristisch en kinderpornografisch materiaal’? Daarbij gaat het per slot van rekening om strafbare uitingen.

Onderzoeker Cees van den Bos vermoedt dat de ATKM zich ook zal gaan bezighouden met de bestrijding van ‘desinformatie’. In augustus is in heel de EU de Digital Services Act (DSA, Digitaledienstenverordening) ingegaan. Onder deze wetgeving zijn de grote internetplatforms verplicht niet alleen strafbare uitingen tegen te gaan, maar ook ‘desinformatie’ te bestrijden. Nergens is gedefinieerd wat precies desinformatie is, maar kritiek op het klimaatbeleid, de Oekraïne-oorlog en het covid-beleid, en zelfs kritiek op overheidsfunctionarissen, zijn wel als voorbeelden genoemd.

De DSA verplicht landen een nationale toezichthouder op te zetten. In Nederland wordt dit de Autoriteit Consument & Markt, niet de ATKM. Maar Van den Bos ziet niet in waarom de ATKM zich zal beperken tot terroristische en kinderpornografische uitingen, zeker niet nu deze organisatie kan opereren zonder toezicht. “Nederland heeft een ministerie van Waarheid gecreëerd zonder dat een parlement hierop kan controleren.”

Het ministerie van Justititie spreekt dit tegen. “De ATKM richt zich op dit moment uitsluitend op het bestrijden van terroristisch materiaal en zal zich in de toekomst (wanneer het betreffende wetsvoorstel in werking is getreden), ook bezighouden met het bestrijden van kinderpornografisch materiaal. De ATKM heeft geen bevoegdheden in het bestrijden van desinformatie”, aldus een woordvoerder. De woordvoerder erkent wel dat de “bevoegdheden die de Kaderwet zbo’s toekent aan de minister, zodanig zijn ingeperkt, dat de minister uitsluitend kan ingrijpen ten aanzien van het financieel beheer en de administratieve organisatie. De minister kan zich niet mengen in de inhoudelijke uitoefening van de taak van de autoriteit.”