^DeAndereKrant

Hoe betrouwbaar zijn verkiezingsuitslagen in Nederland? Als je deze vraag tien jaar geleden had gesteld, hadden de meeste mensen je waarschijnlijk glazig aangekeken. Verkiezingsfraude was iets dat weinigen associeerden met Nederland. De laatste jaren is er echter veel veranderd. De polarisatie is sterk toegenomen, het wantrouwen is groot, nieuwe partijen kunnen soms rekenen op felle tegenwerking en de digitalisering voegt een onberekenbaar nieuw element toe aan de verkiezingen. In juli 2022 erkenden zowel de Kiesraad als de rechtbank in Amsterdam dat er sprake was van ernstige fouten bij de Tweede Kamerverkiezingen van 2021, in een zaak aangespannen door kiezers die hadden gestemd op Willem Engel (Lijst 30), maar hun stem niet terugzagen in de uitslag.

Het was reden voor vier burgergroeperingen, die tijdens de coronacrisis zijn ontstaan vanuit het verzet tegen de repressieve maatregelen, om te kijken hoe ze ervoor konden zorgen dat de verkiezingen eerlijk zouden verlopen. Zij startten een project, Controle Verkiezingen, en riepen vrijwilligers op zich beschikbaar te stellen. “We deden dit met een positieve insteek”, verklaart Dennis Spaanstra, woordvoerder van Police for Freedom. “We gaan er niet vanuit dat er fraude wordt gepleegd. Maar we vinden het wel belangrijk dat het publiek veel nauwer wordt betrokken bij het verkiezingsproces. De verkiezingen staan aan de basis van onze democratie en onze grondrechten.”

De actie was een groot succes. Maar liefst 1120 vrijwilligers togen op 15 maart naar stembureaus in heel Nederland. Zij kregen gedetailleerde instructies mee, over hoe het proces hoort te verlopen en de rechten die burgers als waarnemers hebben. Ze werden daarnaast de hele nacht gesteund door een helpdesk. Hun komst leidde tot nogal wat commotie op de stembureaus, die zoiets nog nooit eerder hadden meegemaakt, en vaak niet bleken te weten dat burgers onder de Kieswet zijn gemachtigd om controle uit te oefenen.

De vier burgerorganisaties hebben nu een Rapportage uitgebracht waarin zij de bevindingen van de waarnemers hebben samengevat. Het is een bijzonder document. Waarschijnlijk zijn verkiezingen in Nederland nooit eerder op deze manier gecontroleerd. Dat is ook een reden waarom de organisaties geen harde conclusies willen trekken uit de bevindingen, zegt Spaanstra. “Er is geen nul-meting. Waar vergelijk je het mee? We wilden hier vooral van leren, dat is zeker gelukt.” Het is ook best moeilijk, de verzamelde informatie te beoordelen, erkent Spaanstra. “Ons doel is nu primair de informatie inzichtelijk maken bij het publiek. We hopen dat dit leidt tot reacties van mensen die ons kunnen helpen het proces te verbeteren. We willen gebruik maken van de wisdom of the crowd.”

De controle heeft zich vooral gericht op “het analoog vastleggen van processen-verbaal op stembureau-­niveau”, zo valt te lezen in de Rapportage. Wanneer daar goed zicht op is, is het achteraf digitaal manipuleren, veel lastiger. Er gaat ook een signaal van uit. Alleen al het feit dat de bevolking meekijkt, zal de neiging tot fraude kleiner maken, en vertrouwen in de uitkomst vergroten.

Veel waarnemers stuurden positieve rapporten in. Ze werden goed ontvangen op de stembureaus en konden ongehinderd meekijken. Maar dat gold zeker niet overal. In grofweg 27 procent van de gevallen constateerden waarnemers ‘onregelmatigheden’, variërend van relatieve kleinigheden tot aanzienlijke fouten (zie kader). Veel waarnemers meldden dat ze aanvankelijk een warme ontvangst kregen, maar naarmate de avond vorderde minder vriendelijk werden bejegend. Soms mochten ze niet rondlopen, of werden beveiligers ingezet om hen in de gaten te houden. De medewerkers van het stembureau, zelfs de voorzitters, bleken vaak slecht op de hoogte van de Kieswet of de protocollen van de Kiesraad. In Rotterdam werden drie keurige dames op leeftijd onder politiebegeleiding uit het stemlokaal verwijderd.

De waarnemers kwamen ook tot de ontdekking dat medewerkers van stembureaus vaak aangewezen ambtenaren zijn, elkaar soms goed kennen, mogelijk zelfs familie van elkaar zijn en het werk vaak al jaren doen. Dit is allemaal niet tegen de regels, maar kan toch leiden tot dubieuze situaties. In een aantal gevallen uitten stembureauleden duidelijk hun afkeer van bepaalde politieke partijen.

Naast de onregelmatigheden die werden geconstateerd in de stembureaus, ging er ook in het proces daarna het nodige mis. De stembiljetten moeten worden vervoerd naar centrale stembureaus van de gemeente. Daar worden processen-verbaal opgemaakt. Die moet de gemeente openstellen voor het publiek na 15 maart. Veel gemeenten blijken burgers echter niet of slecht te informeren waar en wanneer dat kan. De gemeente Diemen, om een willekeurig voorbeeld te noemen, weigerde ook na diverse telefoongesprekken de benodigde informatie te verschaffen. De digitalisering van de processen-verbaal is een proces waar vervolgens weinig zicht op is. Alle reden, concluderen de vier organisaties, om het project voort te zetten. Spaanstra: “Bij de volgende verkiezingen zijn we er weer bij.”

Noot: het rapport is als pdf te downloaden: