^DeAndereKrant

“De inzet van memes door extreemrechts draagt bij aan de normalisering van extreemrechts gedachtegoed, (online) groeps- en identiteitsvorming en in een enkel geval tot mogelijke inspiratie voor geweld of ander extremistisch handelen. Dit zijn ongewenste ontwikkelingen die het functioneren van de democratische rechtsorde en de nationale veiligheid kunnen ondermijnen”, aldus de NCTV in het vorige maand gepubliceerde document Memes als online wapen – Fenomeenanalyse naar het gebruik van memes door extreemrechts. Extreemlinks en andere groeperingen worden in het rapport ook kort aangestipt, maar daar blijft het bij, omdat die stromingen minder gevaarlijk zouden zijn (zie kader).

De term ‘meme’ werd in 1976 geïntroduceerd door evolutiebioloog Richard Dawkins om culturele kritiek op een luchtigere manier snel te kunnen verspreiden. Memes zijn plaatjes (of soms video’s) gecombineerd met maatschappijkritische teksten, humor, ironie en sarcasme. Ze worden vaak razendsnel verspreid op het internet. Sinds de opkomst van social media en de groeiende onvrede in onze huidige samenleving is de meme sinds de coronacrisis in zwang geraakt als middel om een korte boodschap te delen.

NCTV gaat nu zo ver te stellen dat memes geweld kunnen inspireren. “Rechts-extremisten, links-extremisten en jihadisten gebruiken de laatste jaren steeds vaker memes als propaganda of voor geheime online communicatie”, vertelt een woordvoerder van de NCTV aan De Andere Krant. “Vaak verspreiden zij hun boodschap subtiel, met ironie of sarcasme via sociale mediaplatformen. Soms echter, is de toon serieus, racistisch of opruiend en daarmee strafbaar. Hoe strenger de contentmoderatie op een platform, hoe subtieler de boodschap in de meme verpakt wordt. Wij gaan er komende tijd alles aan doen om deze memes en de verspreiders daarvan hard aan te pakken.” In de fenomeenanalyse zelf gebruikt de NCTV nog veel overduidelijker het rechtse frame. “Via memes kan extreemrechts ongrijpbaar communiceren”, staat op pagina 34. Bekend is dat het moeilijk is censuur te plegen op memes, omdat afbeeldingen moeilijker te herkennen zijn voor algoritmes.

De kritiek op de memes neemt ook vanuit particuliere organisaties toe. In Amerika zei Jonathan Greenblatt van de ­Anti-Defamation League op MSNBC: “­Memes zijn de plaag van deze tijd. Dit is niet zomaar kattenkwaad, maar de uiting van een gevaarlijk gedachtegoed. En dat gedachtegoed is allesbehalve onschuldig, zeker nu het steeds vaker doordringt in de politiek en op de socials soms tien- tot honderdduizenden mensen kan bereiken. Laat je niet misleiden door de mist van ironie waarin deze brutale ‘meme­-

creators’ zich hullen. Dit zijn dezelfde mensen die veertig jaar geleden kruizen in brand staken. Alleen verspreiden ze hun woede nu op X, het voormalige Twitter, en Instagram.”

Inmiddels is er in de Benelux al een aantal strafrechtelijke meme-vervolgingen geweest. Tweede Kamerlid Pepijn van Houwelingen van Forum voor Democratie werd vorig jaar beboet (450 euro) vanwege het posten van een bewerkte foto waarop (toenmalig) ministers Ernst Kuipers (VWS) en Karien van Gennip (Sociale Zaken) naast een nazi-vlag stonden en staat later dit jaar voor de rechter om dit aan te vechten. “De aanpak van de NCTV om extreme memes strafbaar te stellen, voelt als een nieuwe aanval op humor en satire, elementen die essentieel zijn voor de vrijheid van meningsuiting. Dit zal leiden tot een klimaat waarin mensen nog terughoudender worden in wat ze schrijven, zeggen en delen. De angst voor mogelijke juridische gevolgen verstikt de openheid en het vrije debat, wat juist zo waardevol is in onze samenleving. Het wordt tijd dat we hier als Forum een kritische kamervraag over gaan stellen. We moeten ons blijven inzetten voor het behoud van een samenleving waarin humor en kritiek door middel van satire niet onderdrukt worden door de angst voor repressie”, zegt hij.

Ook Dries Van Langenhove, een prominente Belgische extreemrechtse activist en oprichter van de jeugdbeweging Schild & Vrienden, werd veroordeeld tot een jaar gevangenisstraf en een boete van 16.000 euro voor het delen van racistische, antisemitische en nazistische memes die haat en geweld aanmoedigden.

Veel critici vinden de NCTV niet de aangewezen autoriteit om de grenzen van expressievormen te reguleren. “Memes zijn een cruciaal onderdeel van het hedendaagse digitale discours dat individuen in staat stelt complexe ideeën op een toegankelijke wijze te communiceren. Het reduceren ervan tot louter instrumenten van extremistische propaganda negeert hun bredere maatschappelijke functies en nuances. Deze aangekondigde actie door de NCTV is een ernstige vorm van censuur die we niet mogen accepteren”, aldus een meme-creator, die juist vanwege de rechtsextremistische framing van de inlichtingendienst, anoniem wil blijven.

De NCTV heeft desondanks aangekondigd vanaf 1 juni een scala aan nieuwe maatregelen te gaan treffen om de verspreiders van extreemrechtse memes met hand en tand te bestrijden. Ook werkt de inlichtingendienst samen met de EU aan verbeterde contentmoderatie op sociale mediaplatformen om de verspreiding van dergelijke content tegen te gaan. Meme-creator ‘Lamme Frans’: “Hopelijk dat er naast veiligheid ruimte blijft voor een open dialoog over de invloed van memes in politieke en sociale contexten. Dit vereist een genuanceerd beleid dat zowel de risico’s als de positieve bijdragen van memes aan het publieke debat erkent. Daarom is een aanpak nodig die zowel de dreigingen als de waarde van memes in het publieke debat beschermt. Alleen door deze balans te vinden, kunnen we een samenleving bevorderen die zowel veilig als vrij is, met ruimte voor humor, satire en open dialoog.”

In de fenomeenanalyse Memes als online wapen stelt de NCTV dat vooral memes uit “extreemrechtse” hoek gevaarlijk zijn. Ook “links-extremisten en jihadisten gebruiken memes voor hun online communicatie”, stelt NCTV, en verspreiden daarbij “soms expliciet, maar vaker nog subtiel en met ironie of sarcasme hun boodschap, mening, propaganda en ideologieën”. Er is echter een verschil tussen extreemrechts en deze andere groeperingen, laat de inlichtingendienst doorschemeren. “Het gebruik van memes door extreemlinks wordt door wetenschappers en journalisten overigens veelal als minder effectief beschouwd, omdat de aard van memes zou wringen met de zogenaamde extreemlinkse normen en waarden. Veel memes worden pas populair als ze grenzen overschrijden, schokkend of wreed zijn, iets wat binnen extreemlinkse kringen doorgaans als onethisch en onacceptabel wordt gezien. Extreemrechts steekt hier in hun memes dan ook de draak mee (the left can’t meme). Desondanks zijn er, ook in Nederland, populaire extreemlinkse memes in omloop. Ook is bekend dat extremistische groepen soms memes of formats ervan van elkaar kapen. Zo zijn afbeeldingen of figuren die geregeld in extreemrechtse memes voorkomen hergebruikt door jihadisten die daar een eigen boodschap aan hebben toegevoegd.”