^DeAndereKrant

Vandaag, 26 juli 2022, is het de tweede keer dat we de Dag van de Vrijheid vieren. Vorig jaar was de eerste keer, en de komende jaren gaan we deze nieuwe feestdag elk jaar vieren. Het is een belangrijke dag, want precies 441 jaar geleden verklaarde de Staten-Generaal Nederland onafhankelijk met het Plakkaat van Verlatinghe. Nederland verliet de Spaanse koning Filips de Tweede. Het duurde daarna nog zeven jaar voordat de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden werd opgericht.

De zeven jaren tussen het Plakkaat van Verlatinghe in 1581 – het einde van het feodale tijdperk (Society 1.0) en de oprichting van de Republiek in 1588 (Society 2.0) – waren onrustige jaren waarin gezocht werd naar een nieuwe samenlevingsvorm. Dat is nu ook zo. We leven tussen het einde van het Industriële tijdperk (Society 3.0) en het begin van Society 4.0. Als we maart 2020 als het einde van Society 3.0 nemen, zijn we iets meer dan 2 jaar in de transitiefase en hebben we nog 4 tot 5 jaar te gaan – een periode van bouwen aan een betere samenleving.

Wordt de toekomstige samenlevingsvorm een Elite Reset Society of een Glocal Citizens Society? De ontwikkeling van technologieën zoals kunstmatige intelligentie, blockchain, quantum computing en biotechnologie gaat het menselijk leven ingrijpend veranderen. Concreet gaat het bijvoorbeeld om de vraag hoe we omgaan met robots met kunstmatige intelligentie en mens-machine combinaties (cyborgs) die een hoger IQ hebben dan de slimste mens. Onderzoekers verwachten dat kunstmatige intelligentie rond 2030 de mens voorbijgaat, vandaar dat dit als een cruciaal jaar wordt gezien. De belangrijke vraag is wie gaat besluiten over de inzet van deze technologieën in de samenleving, en vanuit welk ethisch kader? Een ondemocratisch samengestelde wereldregering die vooral de belangen van een selecte groep ‘stakeholders’ bedient, zoals global companies en non governmental organizations? Of een burgerdemocratie die krachtig is in de regio dichtbij?

Elite versus het volk

De discussie tussen mensen die geloven in een feodale samenlevingsvorm en mensen die streven naar een burger­samenleving is een klassieke. De grote filosoof Plato beschreef in Politeía (De ideale Staat), pakweg 400 jaar voor Christus, dat de ‘Aristocratie’ de samenleving moest leiden. Volgens Plato was de filosoof-koning de ideale leider van zijn ideale staat. Met democratie had Plato niet zo veel. Hij schreef: “In een democratie is er te veel vrijheid, waardoor zij zal leiden naar tirannie”.

Karl Popper, een van de grootste wetenschapsfilosofen van de 20e eeuw, schreef voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn boek The Open Society and its Enemies, en publiceerde dat in 1945. Hij zocht naar de redenen waarom veel intellectuelen sympathie hadden voor totalitaire maatschappijvormen en besprak hierbij de werken van Plato. Hij beschouwde de maatschappijvisie van Plato als ‘totalitair’, net als de Engelse historicus George Grote (in 1865), Gomperz (in 1906), Crossman (in 1937) en Melvin Rader (1937). In de jaren dertig zagen vele aanhangers van het nationaal-socialisme in Plato een voorbeeld.

Popper maakte een onderscheid tussen de Closed Society van Plato en een Open Society. In Plato’s Closed Society wordt gemeenschapsgedrag van bovenaf opgelegd en er wordt geen duidelijk onderscheid gemaakt tussen ‘morele of religieuze wetten’ enerzijds en ‘natuurwetten’ anderzijds. Poppers Open Society daarentegen is een samenleving waarin het individu persoonlijke keuzes maakt, verantwoordelijkheid neemt, en kritisch reflecteert.

De kernvraag van Plato was: “Wie moeten de macht hebben in de ideale staat?” Voor Popper was het veel wezenlijker “ervoor te zorgen dat de politieke instituties goed zijn ingericht, om zoveel mogelijk de schade te kunnen beperken wanneer de macht in handen komt van incompetente of corrupte leiders”. Voor Plato moest eens en voor altijd de ideale maatschappij ingericht worden, Popper stelde dat elke maatschappij ons voor onverwachte en onvoorspelbare uitdagingen stelt, waarop we adequaat moeten kunnen reageren.

Bertus de Rijk, hoogleraar middeleeuwse filosofie en Eerste Kamerlid van 1964 tot 1991, vatte Plato als volgt samen:

“Plato’s houding is ondemocratisch… Plato’s systeem moet, indien ernstig genomen, leiden tot intolerantie en onderdrukking omwille van de Waarheid”.

Een Hogere Goddelijke Waarheid

De herkomst van macht in Plato’s Staat als een Hogere Goddelijke Waarheid was ook in de middeleeuwen het uitgangspunt. Alle macht kwam van God, en gehoorzaamheid aan iedere machtsdrager was een religieuze plicht. Daar werd wel een beperking aan gesteld, en wel de ingeplante stem van het geweten. Het geweten was deel van het natuurrecht, uiteraard door God gegeven en daarom weer onderdeel van het Goddelijk Recht. Men moest gehoorzamen aan de machthebber, maar als die bijvoorbeeld opdracht zou geven tot moord dan hoefde men dit niet uit te voeren omdat het in strijd is met de Goddelijke regel “Gij zult niet doden”. Het geweten staat dus op een hoger Goddelijk niveau.

Een logisch gevolg van het natuurrecht is dat een beroep op het geweten kan worden gedaan als de machthebber – zoals de vorst – zich niet houdt aan Goddelijke regels. Al in de 12e eeuw maakt John of Sainsbury in zijn Polycraticus een onderscheid tussen de koning die zich aan de wet hield en de tiran die van zijn macht vervallen verklaard kon worden en zelfs ter dood veroordeeld. En in de 13e eeuw meende Thomas van Aquino dat een vorst slechts mocht regeren met wetten die waren uitgevaardigd met het oog op het welzijn van de gemeenschap en in overeenstemming met het natuurrecht. Een vorst die zich daar niet aan hield was een tiran en mocht worden afgezet, het Regimine Principum.

Later werd gesproken van ‘contracten tussen een vorst en het volk’, zoals door Willem van Oranje in 1568. Citaat: “Het volk is van zijn gehoorzaamheid ontslagen als de vorst zijn eed breekt”. En de gouverneur van Veere, Johannes Junius jr., bracht in zijn Discours een direct verband tussen de contracttheorie en de natuurrechtelijke soevereiniteit van het volk. De soevereiniteit van het volk werd een belangrijk thema in discussies en pamfletten. Het volk kon worden vertegenwoordigd door de Staten-Generaal, maar dat hoefde niet, want ook deze werd ingeperkt door de vrijheden van het volk. Hiermee werden alle machthebbers dienaren van het vrije volk.

Een kleine, maar heel belangrijke volgende stap naar soevereiniteit van het volk was om de vorst te verlaten, verwoord in het Plakkaat van Verlatinghe van 26 juli 1581: Het is algemeen bekend dat een vorst van een land door God tot hoofd van zijn onderdanen is aangesteld om dezen te beschermen en te bewaren voor alle onrechtvaardigheden, schade en geweld, zoals een herder zijn schapen moet beschermen, en dat de onderdanen niet door God geschapen zijn ten behoeve van de vorst, om hem in alles wat hij beveelt onderdanig te zijn om hem als slaven te dienen. Integendeel, de vorst is er ter wille van de onderdanen, zonder welke hij geen vorst is, om hen rechtvaardig en verstandig te regeren en te verdedigen, en hen lief te hebben zoals een vader zijn kinderen en een herder zijn schapen. Hij zet zijn lichaam en leven op het spel om hen te beschermen. Wanneer hij dit niet doet, maar in plaats van zijn onderdanen te beschermen probeert hen te onderdrukken, overmatig te belasten, te beroven van hun oude vrijheid, privileges en oude gewoonterechten, en hen als slaven te bevelen en te gebruiken, moet hij dus niet als een vorst maar als een tiran worden beschouwd. Dan staat het zijn onderdanen zeker vrij om hem niet meer als zijn vorst te erkennen maar om hem te verlaten en in zijn plaats een ander tot soeverein te kiezen om hem te beschermen, zonder dat dit verkeerd is.

De afkondiging van dit plakkaat was voor veel tijdgenoten een belangrijke gebeurtenis. Nicolette Mout schrijft in haar boek Plakkaat van Verlatinghe: “Het was een door sommigen toegejuicht, door anderen stellig betreurd moment in de opstand van de Nederlanden tegen de landsvorst”. Na het verlaten van Koning Filips de Tweede werd eerst gezocht naar een vorst die hem kon vervangen, maar deze zoektocht werd uiteindelijk opgegeven en in 1588 werd de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden opgericht. Het Plakkaat kan worden beschouwd als het begin van de omslag van een Elite Society naar een Burger Society, waarbij moet worden opgemerkt dat het vooral om ‘gegoede burgers’ ging en niet de gehele bevolking.

In 1699 sprak Gerard Noodt, Hoogleraar Recht in Leiden, een beroemd geworden rede uit: “Over de soevereiniteit van het volk”, dat zelfs een inspiratiebron voor de Franse Revolutie vormde. Citaat: “Het natuurrecht verbiedt ons geenszins om ons tegen tirannen te verzetten”.

Wie wordt de ideoloog van Society 4.0?

Anno 2022 leven we tussen het einde van het Industriële tijdperk (Society 3.0) en de opbouw van Society 4.0. De paradox van de tijd waarin we nu leven is dat technologieën als robotisering, kunstmatige intelligentie en biotechnologie zowel kunnen leiden tot een gesloten samenleving volgens Plato met meer top-down control dan ooit, in Society 4.0 de Elite Reset Society genoemd. Maar dezelfde technologieën kunnen leiden tot een samenleving waarin burgers meer soeverein zijn dan ooit, in Society 4.0 de Glocal Citizens Society genoemd. Een groot deel van de huidige polarisatie en politieke besluitvorming kan worden toegeschreven aan de persoonlijke voorkeuren die mensen hebben voor de toekomstige maatschappijvorm, en de belangen die ermee gemoeid zijn.

Plato’s ideaal om een samenleving te maken waarin een elite de besluiten neemt is nog nooit zo dichtbij geweest. Niet alleen door de genoemde technologieën, maar ook omdat een aantal ondernemingen groter is dan landen en daarmee rijker en ook veel machtiger. En op wereldschaal is er geen democratie met instituties als de Verenigde Naties, non-governmental organizations (ngo’s) als het World Economic Forum (WEF) en de World Health Organization (WHO), commerciële bedrijven in Big Finance, Big Tech, Big Pharma en Big Food, en winst-gedreven ‘charitatieve’ organisaties. De recente aankondiging van de VN om nauwer te gaan samenwerken met het WEF om hun Agenda 2030 te versnellen zonder democratische feedback, is een belangrijke stap richting Plato’s elitesamenleving – maar nu op wereldschaal. De combinatie van technologie, macht, geld en ondemocratische publieke instituten maakt dat de idealen van Plato heel dichtbij zijn. Voorstanders van een Elite Reset Society zien de huidige ontwikkeling dan ook als een ‘kreet opportjoenitie’.

Anderzijds is de soevereiniteit van burgers dichterbij dan ooit en zijn burgers machtiger dan ooit. Vrijwel alles wat zij nodig hebben – van voedsel en gezondheid tot energie en een digitale infrastructuur – kan op regionale schaal worden georganiseerd. Burgers hebben de mogelijkheid om vrijwel helemaal off-grid te gaan en Big Finance, Big Tech, Big Pharma en Big Food links te laten liggen. Het belang van besluiten in Den Haag en Brussel neemt sterk af, het belang van lokale en regionale besluiten toe. In de recente lokale verkiezingen waren lokale partijen de grote winnaars. Steeds meer bestuurders in gemeenten en provincies kiezen de kant van de burgers. Zij zijn immers ook ouders en grootouders. En dit is nog maar het begin. Steeds meer burgers krijgen door dat Den Haag en Brussel besluiten nemen die in het belang zijn van Big Finance, Big Tech, Big Pharma en Big Food, en niet in het belang van burgers. De acties van Nederlandse boeren en vissers krijgen veel steun van andere beroepsgroepen zoals vrachtwagenchauffeurs en havenarbeiders, en van veel burgers.

Society 4.0 wil de komende jaren bouwen aan een burgermaatschappij, zowel lokaal als globaal: een Glocal Citizens Society. Karl Popper citerend moeten we ervoor gaan zorgen “dat de politieke instituties goed zijn ingericht, om zo veel mogelijk de schade te kunnen beperken wanneer de macht in handen komt van incompetente of corrupte leiders”. We moeten adequaat kunnen reageren op de uitdagingen van deze tijd zoals intelligente robots en cyborgs met een hoger IQ dan de slimste mens op aarde. Hiervoor zijn ‘kritische onafhankelijke burgers’ nodig, en bouwers zoals wij.

Voor wie een burgersamenleving verkiest, is het de uitdaging om Society 4.0 opnieuw te ontwerpen, met een nieuwe directe democratie en alle ingrediënten van een soeverein volk: eigen voedsel, energie, water, onderwijs, gezondheid en wonen, maar ook een eigen digitale infrastructuur en een lokale economie waarbij geld weer een efficiënt ruilmiddel is en geen doel en machtsmiddel. Tegelijkertijd zal een democratie op wereldschaal moeten worden ontworpen en ingevoerd.

Maar ook voor wie kiest voor een samenlevingsvorm waarbij de machthebbers de Hogere Goddelijke Waarheid verkondigen, geldt dat zij een Goddelijk mandaat hebben met het oog op het welzijn van de gemeenschap en in overeenstemming met het natuurrecht. Een machthebber die zich hier niet aan houdt, is een tiran en mag worden afgezet. Of, om Gerard Noodt te parafraseren: “Het natuurrecht verbiedt ons geenszins om ons tegen tirannen te verzetten. Het volk mag de macht die het in handen heeft gebruiken om het knellend juk van een dwingeland af te schudden”.

In de gehele wereld gaan burgers de straat op om ‘het knellend juk van de dwingende overheden en bedrijven af te schudden’. In Nederland zijn het de boeren en vissers die als eersten zijn opgestaan. De Nederlandse vlag is omgedraaid en is protestvlag geworden. Recent is plagend de Republiek Tessel uitgeroepen, en boeren en burgers hebben een ‘vrijstaat’ uitgeroepen met de naam Boerenlanden. Meer dan dertig plaatsen hebben zich bij deze ‘ludieke actie’ aangesloten. Het is het begin. Nu de afstand tussen burgers enerzijds en Haagse en Brusselse politici anderzijds sterk toeneemt, zou een moderne versie van het Plakkaat van Verlatinghe helpen opnieuw richting te geven aan eenieder. Dit Plakkaat van Verlatinghe 4.0 kan als volgt luiden:

Wie burgers probeert te onderdrukken, overmatig te belasten, te beroven van hun bestaande vrijheden, rechten en oude gewoonterechten, en hen als onderdanen te bevelen en te gebruiken, moet als een tiran worden beschouwd. Dan staat het de burgers vrij de huidige machthebbers te verlaten en zich soeverein te verklaren om een nieuwe burgersamenleving te bouwen om hen te beschermen, zonder dat dit verkeerd is.

Met onze Coöperatieve Vereniging Society 4.0 zijn we actief aan het bouwen aan een nieuwe burgersamenleving, inclusief een moderne directe democratie, samen met bestuurders van bestaande instituties die de belangen van de burgers dienen. Het zal een transformatie voor gemeenten en provincies betekenen, voor de lokale politiek en bestuurders. Een aantal regio’s moet opnieuw gevormd worden, niet op basis van een theoretische potloodtekening, maar op basis van de voorkeuren van burgers en de lokale culturele geschiedenis. We zien dat nieuwe regio’s zich al vormen in Friesland, West-Brabant, Oss en omgeving, Oost-Brabant, de Betuwe, Westland en Groot Rotterdam bijvoorbeeld. Society 4.0 wil de nieuwe regio’s, de gemeenten en de provincies ondersteunen in dit proces. De Republiek Tessel en de Vrijstaat Boerenlanden zijn uiteraard van harte welkom. Iedereen die mee wil bouwen aan Society 4.0 is welkom. Laten we dit bouwen samen doen, in onderling vertrouwen en met liefde.

Society 4.0: www.society4th.org